Stare Miasto w Bydgoszczy

---

Charakterystyka

Stare Miasto w Bydgoszczy, znane jako Bydgoska starówka, jest miejscem zasługującym na szczegółową uwagę i odkrycie. Ten obszar historyczny składa się z trzech dawnych wysp, które były istotnymi elementami w badaniach nad historią miasta. Po pierwsze, istnieje wyspa miejska, stanowiąca teren lokacyjny, otoczony w przeszłości wodami, takimi jak rzeka Brda oraz Młynówka, a także fosy zamkowej i miejskiej. Kolejnym istotnym elementem jest wyspa zamkowa, gdzie niegdyś lokowano zamek królewski. Ostatnią z wysp jest Młyńska, gdzie znajdowały się młyny, tartak, folusze oraz mennica.

Charakterystyczną cechą bydgoskiego starego miasta jest jego malownicze położenie nad Brdą oraz innymi ciekami wodnymi, takimi jak Młynówka czy Międzywodzie. To właśnie ta lokalizacja przyczyniła się do powstania wielu bulwarów oraz zabytkowych budowli w sąsiedztwie rzeki. W skład bydgoskiego waterfrontu wchodzą:

• stare zabytki, w tym katedra oraz spichrze,
• budynki municypalne, na przykład Poczta Główna oraz dawna Dyrekcja Kolei Wschodniej,
• budynki poprzemysłowe, jak Młyny Rothera, garbarnia Buchholza oraz aktualnie funkcjonujący gmach PZU,
• nowoczesne budowle, do których należy Opera Nova, jak również tzw. „nowe spichrze” oraz inne obiekty,
• kamienice wzdłuż rzeki Brdy i Młynówki, takie jak Wenecja Bydgoska, ul. Przyrzecze czy ul. Stary Port.

Spacerując po starówce, można natknąć się na pozostałości z czasów staropolskich, w tym trzy gotyckie świątynie:

• katedra pw. św. Marcina i Mikołaja,
• kościół pobernardyński,
• kościół Klarysek,

Poza świątyniami, do najcenniejszych obiektów należy gmach dawnego kolegium jezuickiego z XVII wieku oraz fragmenty murów obronnych. Warto również zwrócić uwagę na kilkanaście kamienic i spichlerzy, które datowane są na XVIII wiek. Zachowały się tam także liczne gotyckie sklepienia oraz pozostałości staropolskich fundamentów, piwnic czy XVII-wiecznych stropów oraz ścian domów, które zostały wzniesione na nowo w XIX wieku.

Większość zabudowy Starego Miasta ma swoje korzenie w XIX wieku. W tym czasie miały miejsce istotne zmiany urbanistyczne, które zachowane są do dziś. Generalna transformacja zabudowy Bydgoszczy w duchu wielkomiejskim miała miejsce w latach 1890–1914, skupiając się głównie na „Nowym Mieście” (tutaj można odnaleźć Śródmieście). W rejonie przyległym do najstarszej części miasta częściowo zmodernizowano jedynie ul. Mostową, plac Teatralny, a także powstały liczne monumentalne budowle, takie jak Sąd Okręgowy, fara ewangelicka oraz synagoga. Taki styl budownictwa, z dominującą obecnością klasycyzmu, eklektyzmu, neorenesansu oraz neobaroku, nadał unikalny charakter bydgoskiej starówce.

Historyczne ulice

Układ przestrzenny Starego Miasta w Bydgoszczy zachował swoją średniowieczną formę, co czyni go niezwykle interesującym celem do odkrywania dla turystów i mieszkańców. W sercu tej historycznej części miasta znajduje się Stary Rynek, wokół którego skupiają się główne arterie komunikacyjne.

Najdłuższą ulicą w tej okolicy jest ulica Długa, stanowiąca przekrój miejskiej historii, która niegdyś łączyła wschodnie i zachodnie bramy miasta: Kujawską oraz Poznańską. Jest to miejsce, które przez wieki pełniło rolę ważnego szlaku handlowego.

Kolejną istotną ulicą jest ulica Mostowa, prowadząca od rynku do mostu na rzece Brdzie oraz historycznej Bramy Gdańskiej, która niegdyś strzegła wschodnich wjazdów do Starego Miasta.

Ulica Długa jest połączona z rynkiem także za pomocą Jana Kazimierza oraz Stefana Batorego, które wprowadzają nas w zawiłe historie tego regionu.

Oprócz głównych ulic, Stary Rynek otaczają liczne, wąskie uliczki, które dodają atmosfery temu miejscu. Możemy wymienić między innymi:

• ul. Grodzka z północnej strony,
• ul. Podwale ze wschodu,
• ul. Jezuicka z zachodu.
• Na południu miasta znajduje się ul. Pod Blankami,

która graniczyła niegdyś z murem obronnym, będącym świadkiem burzliwej historii Bydgoszczy.

Place miejskie

Stare Miasto w Bydgoszczy jest domem dla wielu historycznych placów miejskich. Najstarszym z nich, który zachwyca swoją tradycją, jest Stary Rynek, jego historia sięga lokacji Bydgoszczy, która miała miejsce w 1346 roku.

Podobną historią może pochwalić się:

• Rybi Rynek – miejsce handlowe, które kiedyś służyło do rozładunku towarów transportowanych rzeką Brdą,
• Zbożowy Rynek – to było ważne skrzyżowanie szlaków drogowych umiejscowione na obrzeżach miasta, które z biegiem lat przekształciło się w miejsce handlu zbożem,
• Wełniany Rynek – mały, trójkątny plac utworzony w wyniku skrzyżowania dróg, który znajduje się przy zachodnim końcu ulicy Długiej.

Na początku XIX wieku, w wyniku zburzenia kościoła karmelitów oraz budowy nowego teatru, na północ od rzeki Brdy powstał plac Teatralny. Natomiast w 1838 roku, na południe od ulicy Długiej, zaplanowano Nowy Rynek, który początkowo miał być przestrzenią do organizowania defilad wojskowych.

Interesującym miejscem w Bydgoszczy jest plac Kościeleckich, którego historia sięga początku XX wieku, kiedy to powstał podczas budowy fary ewangelickiej.

Warto również wspomnieć, że obok Rybiego Rynku, tuż nad brzegiem Brdy, znajduje się plac Solny, który również zasługuje na uwagę.

Zabytki utracone

Bydgoskie Stare Miasto, choć nie doświadczyło znaczących zniszczeń podczas II wojny światowej, z wyjątkiem zamierzonych wyburzeń przeprowadzonych w 1940 r. przez hitlerowskie władze, miało swoje problemy z przeszłością.

Badania prowadzone na przestrzeni lat ukazują, że w czasach zaboru i okupacji, Bydgoszcz stała się miejscem, gdzie pruski oraz hitlerowski szowinizm i wrogość wobec polskości były najbardziej widoczne. Trudno znaleźć drugie polskie miasto, które zostało tak brutalnie pozbawione staropolskiej spuścizny jak Bydgoszcz. Zniszczeniu uległo ponad połowę dziedzictwa: miejskie mury, baszty, bramy, kościoły, klasztory, zamek królewski, spichlerze oraz kamienice.

Wśród licznych budowli, które zostały zburzone, warto przypomnieć kilka kluczowych obiektów:

• mury miejskie – ich część wyburzono na początku XIX wieku, resztę na końcu tego samego stulecia,
• bramy miejskie: Kujawska (1817), Gdańska (1817), Poznańska (1828),
• najstarszy bydgoski kościół pw. św. Idziego (1879),
• zespół klasztorny karmelitów (1817-1890),
• ruiny zamku Kazimierza Wielkiego wraz z niwelacją wyspy grodowej (1895),
• stary ratusz, który stał na środku Rynku (1830-1834),
• obiekty mennicy (1831),
• kościoły: św. Stanisława (1818), stary św. Trójcy (1829), św. Krzyża (1834).

Historia Starego Miasta w Bydgoszczy

Bydgoszcz, miasto z bogatą historią, uzyskało prawa miejskie magdeburskie 19 kwietnia 1346 r. z rąk króla Kazimierza Wielkiego. Warto jednak podkreślić, że istotne znaczenie administracyjne miało już wiek wcześniej, a jako grodzisko obronne znane było nawet trzy wieki wcześniej. Podczas badań archeologicznych przeprowadzonych w 1993 i 2007 r. przy ul. Grodzkiej odkryto doskonale zachowane pozostałości drewnianych fortyfikacji, zabudowy mieszkalnej, gospodarczej, oraz grodowej przystani, które datowane dendrochronologicznie na lata 1037–1038.

Wnioski z wykopalisk

Badania archeologiczne w obszarze Starego Miasta przyczyniły się do odkrycia licznych reliktów związanych z działalnością ludzką zarówno w średniowieczu, jak i w czasach nowożytnych. Zidentyfikowane ślady świadczą o wcześniejszym zasiedleniu tego terenu przed oficjalną lokacją miasta. Najstarsze dowody osadnictwa przedlokacyjnego zostały znalezione w kilku lokalizacjach na Starym Rynku, ukazując osadnictwo związane z kulturą łużycką. W północno-wschodnim narożniku Starego Rynku przy ul. Jana Kazimierza i Pod Blankami odkryto fragmenty ceramiki, w tym importowanej z Niemiec kamionki siegsburskiej z XII i początków XIII wieku. Natomiast pozostałości drewnianej zabudowy z czasów lokacji miasta zarejestrowano przy ulicach Jana Kazimierza, Mostowej oraz Pod Blankami. Ustalono, że do XVI wieku ulice utwardzano faszyną, natomiast w XVII i XVIII wieku wykładano je sosnowymi półokrąglakami (dylami) na poprzecznych legarach.

Podczas wykopalisk udało się także zidentyfikować fundamenty zniszczonych konstrukcji, takich jak bramy, fragmenty murów miejskich, kościół karmelitów, stary ratusz, cmentarz przy farze oraz kościele karmelitów, a także kościół św. Idziego i mennica. W rejonach Starego Rynku, ul. Długiej oraz Jana Kazimierza natrafiono na fragmenty drewnianych rur wodociągowych, których średnica wentylacji wahała się od 40 do 65 cm, zaś otwory miały od 10 do 15 cm.

Miasto średniowieczne

W drugiej połowie XV wieku Bydgoszcz osiągnęła główny etap rozwoju, scalając trójczłonowy zespół osadniczy składający się z głównego obszaru miasta, wyspy zamkowej oraz okolicznych przedmieść. Na Wyspie Młyńskiej, która istniała już w 1408 roku, działały młyny napędzane kołami wodnymi. W obrębie murów miejskich Bydgoszcz zajmowała teren o powierzchni 12-15 ha, co odpowiadało średniowiecznym standardom. Rynek o wymiarach około 80 x 95 m oraz regularna sieć ulic, na których znajdowało się ok. 300 działek budowlanych, utwierdziły ją na mapie regionalnej. Budynki wznoszono przede wszystkim z drewna.

W północno-zachodniej części miasta usytuowano kościół parafialny, który początkowo był poświęcony św. Mikołajowi, a od 1502 roku miał dodatkowego patrona – św. Marcina. Poza murami miejskimi istniała najstarsza bydgoska świątynia pod wezwaniem św. Idziego. Obiekt ten datowano na czas przedlokacyjny. Ponadto, na obu brzegach rzeki Brdy znajdowały się spichrze, a w rejonie bezpośrednio przylegającym do rzeki posortowane były port, warsztaty szkutnicze oraz miejska łaźnia.

W 1616 r. Bydgoszcz wzbogaciła się o jezuitów, którzy w zachodniej części Starego Rynku zbudowali okazały kościół pod wezwaniem św. Krzyża i kolegium jezuickie.

Fortyfikacje

Najstarsze umocnienia ochronne miasta zostały wzniesione po jego lokacji, zawierały one wał ziemny otoczony fosą oraz palisadę. Murowane fortyfikacje, w tym dwie bramy miejskie (Kujawska i Poznańska) oraz cztery baszty, zaczęto budować od początku XV do połowy XVI wieku. Te mury, związane z zamkiem, chroniły miasto od południa, podczas gdy północna strona nad rzeką Brdą była otwarta, broniła jej jedynie Brama Gdańska, usytuowana prawdopodobnie na lewym brzegu rzeki obok ufortyfikowanego klasztoru karmelitów. Bydgoskiego miasta lokacyjnego broniły cieki wodne, otaczające je od północy rzeka Brda, od zachodu Brda Młynówka, od południa fosa miejska oraz od wschodu fosa zamkowa.

Zamek

Najstarszym i najbardziej odwzorowanym elementem średniowiecznego zespołu osadniczego w Bydgoszczy był zamek, który służył jako główna struktura forteczna. Badania ujawniły, że obiekt murowany pojawił się na fundamencie wcześniejszej drewniano-ziemnej budowli, umiejscowionej na wyspie, otoczonej wodami rzeki Brdy. Budowa zamku została zakończona w latach 60. XIV wieku, a pierwsze jego wizerunki pochodzą z XVII wieku, ukazując dobrze zachowany gotycki styl. Zamek był ufortyfikowany czterema wieżami, posiadał izbę wielką, kaplicę zamkową oraz inne pomieszczenia.

W wyniku potopu szwedzkiego zamek został zniszczony w 1656 roku, jego ruiny zaś usunięto całkowicie w 1895 roku. Wielu polskich królów miało zaszczyt wizytować zamek i miasto, w tym Kazimierz Jagiellończyk, który często przebywał w mieście w latach 1454-1466, a także Stefan Batory.

Przedmieścia

W końcu XIV oraz na początku XV wieku rozpoczął się rozwój przedmieść, które formowały się na obszarze na północ, zachód i wschód od pobliskiego miasta. Przedmieście Kujawskie, położone na wschód od bydgoskiego podgrodzia, znane było także z kościoła św. Idziego. W 1480 roku powstał tam konwent bernardynów, a na początku XVI wieku wybudowano szpital z kaplicą św. Stanisława. Kolejne przedmieścia to Przedmieście Poznańskie, które zyskało na znaczeniu dzięki zbudowanemu tam w XVI wieku kościołowi św. Trójcy oraz Przedmieście Gdańskie. Klasztor i kościół pw. Najświętszej Marii Panny, powstałe z inicjatywy karmelitów w ostatnich latach XIV wieku, wzbogaciły te tereny. Powstały także spory majątek i inne fundacje, takie jak szpitale i kaplice. Na przedmieściu Kujawskim zbudowano szpital i kościół pw. św. Ducha, który przekształcono dla potrzeb zakonnych klarysek na początku XVII wieku. Komunikacji pomiędzy miastem a przedmieściem służył most przy ulicy Mostowej.

Wszystkie powyższe tereny posiadały bramy, przez które można było dotrzeć z miasta do przedmieść: Kujawskiej, Poznańskiej oraz Gdańskiej. Oprócz przedmieść, Bydgoszcz miała również patrymonium, obejmujące tereny dalej położone od miasta, sięgające od Myślęcinka na północy po Jezioro Jezuickie na południu. Obszary te zamieszkiwane były przez wsie i folwarki miejskie, w tym Koziałacha, Goryczkowo, Prądy, Biedaszkowo, mniejsze miejscowości jak Białe Błota, Bocianowo, Miedzyń, Rupienica, Szwederowo, Wilczak Mały, jak też inne.

Ludność

W okresie rozkwitu przedrozbiorowego, spoczywającego na przełomie XVI i XVII wieku, Bydgoszcz w obrębie murów miejskich miała około 300 domów, a podobną liczbę na przedmieściach. To pozwala oszacować liczbę mieszkańców na 2 do 3 tys. w XV wieku oraz na 5 tys. na koniec XVI wieku. W tym czasie Bydgoszcz była jednym z najważniejszych ośrodków w regionie kujawskim. Na tle całej Polski, w XVI–XVIII wieku, miasto plasowało się w gronie średniej wielkości w Rzeczypospolitej.

Ludność Bydgoszczy w XV–XVIII wieku składała się głównie z Polaków, z domieszką Szkotów, Niemców, Włochów i Holendrów. Rozwój osadnictwa na gruntach starościńskich i wójtowskich w XVIII wieku doprowadził do znacznego wzrostu liczby osad w otoczeniu miasta, w których dominowali niemieccy osadnicy. Po zaborze Bydgoszczy przez Królestwo Prus w 1772 roku, miasto było zamieszkane prawie wyłącznie przez Polaków, z otoczeniem osadników, wśród których było sporo olędrów i Niemców-ewangelików, którzy w kolejnych latach stawali się coraz bardziej widoczni.

Rozkwit i upadek miasta w XVI–XVIII w.

Największy rozkwit Bydgoszczy przypadł na przełom XVI i XVII wieku. Ten okres przyniósł pierwsze wzmianki o czwartym przedmieściu – Błoniu, a w miejskim ustroju pojawiła się nowa instytucja, znana jako Trzeci Ordynek, reprezentująca obywateli miasta. Dominującą budowlą w mieście był zamek, siedziba starosty oraz urzędów. Ratusz również wzbogacił architekturę, bowiem około 1600 roku odbyła się jego rozbudowa i wybrukowano Rynek. Już od połowy XVI wieku Bydgoszcz miała wodociągi, które dostarczały wodę nie tylko do samego miasta, ale i do wokół położonych przedmieść. W tym czasie w miejskiej strukturze zaczęła też funkcjonować kanalizacja, odprowadzająca ścieki z powrotem do Brdy. W gotyckim budynku wzniesionym w 1518 roku, który służył jako ratusz, odbywały się sesje rady miejskiej i burmistrza. W piwnicach ratusza znajdowało się miejskie więzienie, w którym mieściła się także izba tortur.

Po zbudowaniu kompleksu jezuitów w XVII wieku w obrębie miasta i jego przedmieści działały 5 świątyń,pełniących nie tylko funkcje religijne, ale i społeczne, w sąsiedztwie których powstawały kaplice fundowane przez miejscową szlachtę i mieszczan. Na Wyspie Młyńskiej z kolei wzniesiono młyny i inne urządzenia gospodarcze, w tym mennica założona w 1594 roku, która najpierw była prywatna, a później królewska. Na przedmieściu Kujawskim w 1530 r. powstały królewskie składy soli. Główne źródła dochodów mieszkańców wynikały z rzemiosła, handlu zbożem, solą, piwem oraz produktami drzewnymi.

Wojenne zniszczenia oraz epidemie związane z potopem szwedzkim zakłóciły ten rozwój. Po wojnie populacja Bydgoszczy spadła do około 2000 mieszkańców, w tym 183 domy w obrębie murów i 56 w przedmieściach. Pomimo okresu pewnego rozwoju, wojna północna (1700-1721) przyniosła kolejne straty, w tym pożar ratusza i zniszczenie żupy solnej. W wyniku zarazy do miasta pozostało jedynie kilka osób. Stabilizację w strukturze miejskiej zauważono w II połowie XVII wieku, ale dopiero od 1740 roku gospodarka zaczęła wracać do normy. W 1765 roku był tylko 95 domów zasiedlonych w obrębie murów, a 99 na przedmieściach.

Kiedy miasto przeszło pod władzę Prus, wynosiło około 1000 mieszkańców, osiedlonych w 194 domach.

Zmiany po I rozbiorze Polski

Po I rozbiorze Polski Bydgoszcz stała się częścią państwa pruskiego. W latach 1774-1787 przeprowadzono szczegółową inwentaryzację miasta, której efektem był plan Paula Johanna Gretha, na którym widnieje 341 numerowanych posesji miejskich, w tym 194 zabudowanych, oraz 180 domów na przedmieściach. Budowa Kanału Bydgoskiego oraz rozwój administracyjny wpłynęły na dynamiczny rozwój przestrzenny miasta, przyspieszając kolonizację bydgoskiego ośrodka przez osadników niemieckich. Powstały tu nowe ważne budowle, takie jak gmach Deputacji Kameralnej na Starym Rynku, kościół ewangelicki, a także spichrze na przedmieściu Gdańskim, koszary, lazaret, mosty i bulwary przy Brdzie, a także nowe budynki mieszkalne.

W latach 1772-1786 zbudowano 99 nowych domów. Rozpoczęto też szeroką budowę dróg oraz modernizację starych umocnień miejskich. Od 1783 roku, miasto podzielono na śródmieście i trzy przedmieścia: Poznańskie, Toruńskie oraz Gdańskie. Na planie Bydgoszczy z 1800 roku zaznaczone było nowe przedmieście – Okole, które połączono z Wyspą Młyńską.

W populacji wynoszącej wówczas około 4,5 tys. osób, 2,2 tys. zamieszkiwało w obrębie murów miejskich. Na przedmieściach powstały pierwsze zakłady przemysłowe, takie jak młyny, farbiarnie oraz fabryki tekstylne. W 1812 roku miasto liczyło 235 murowanych i 245 drewnianych domów. Natomiast według danych z 1819 roku, wewnątrz murów miejskich znajdowało się 552 budynki. Połowa stulecia XIX wieku przyniosła znaczący wzrost populacji do 10 tysięcy, zbiorcza zabudowa przekroczyła granice historycznego miasta.

W 1835 roku zdefiniowano obszary Nowego Rynku oraz Zbożowego i Wełnianego Rynku na przedłużeniu ulic Długiej i Wałów Jagiellońskich. Równocześnie mury miejskie straciły na znaczeniu i zaczęły być systematycznie rozbierane. Modernizacja przebiegała z dużą łatwością, co skutkowało znaczącymi zmianami w architekturze Starego Miasta, które podupadło na znaczeniu, utraciło jednak wiele ze swojego staropolskiego dziedzictwa. Zmieniające się warunki naturalne w południowej części miasta, znane jako Zbocze Bydgoskie, hamowały jego dalszy rozwój. W międzyczasie, przedmieście Gdańskie nabrało coraz większego znaczenia, co zapoczątkowało kształtowanie nowoczesnego centrum Bydgoszczy, szczególnie po budowie administracyjnych i edukacyjnych budynków w latach 30. XIX wieku oraz Gdańskiej ulicy oraz budowy pierwszego dworca kolejowego w 1851 roku.

Miasto przeszło niezwykłÝ rozwój urbanistyczny i architektoniczny, wpisując się w bogatą historię Bydgoszczy, która w ciągu wieków nieustannie się zmieniała.

Architektura

W kształtowaniu obecnego układu urbanistycznego Starego Miasta w Bydgoszczy, którego historia sięga czasów przedrozbiorowych, można wyróżnić dwa kluczowe etapy: pierwszy związany z pierwotną lokalizacją i zabudową pierzei rynku oraz ciągu przyległych bloków, a drugi to rozbudowa parcel położonych wzdłuż głównych ulic miejskich takich jak Długa, Mostowa, Jezuicka oraz Podwale. Pierwsze zabudowania, w większości wykonane z drewna lub w konstrukcji szachulcowej, ustąpiły miejsca murowanym budynkom, które zaczęły powstawać od XV wieku.

W okresie XVI i XVII wieku wokół rynku oraz przy głównych arteriach miejskich zaczęły powstawać jednopiętrowe oraz dwupiętrowe murowane kamienice, stylowo osadzone w gotyku, które później zostały przekształcone w stylu barokowym. Do dzisiaj przetrwały kościół farny, niegdyś stanowiący serce lokalnej społeczności, a także dawne kolegium jezuickie czy fragmenty murów obronnych wzdłuż ul. Pod Blankami z czytelnym śladem po dawnej fosie.

Warto zauważyć, że podziały ulic i parcel w zimowym układzie zachowały się w dużej mierze do dzisiaj, co potwierdza, jak bardzo średniowieczna struktura miasta wpłynęła na jego obecny charakter. Przeciętne rozmiary parcel (7×30 m) pozostały na tyle uniwersalne, że spełniały swoją funkcję aż do drugiej połowy XIX wieku. Dopiero wtedy, w związku z rozwojem miasta, zaczęto na szeroką skalę przekształcać budynki, które pierwotnie miały charakter gospodarczy, adaptując je na potrzeby mieszkalne.

W latach 1800–1850 miały miejsce liczne wyburzenia staropolskich świątyń oraz innych budynków przez pruskie władze, co zapoczątkowało dynamiczny rozwój Starego Miasta. Miasto przekroczyło granice starych obwarowań, a architektura przeszła znaczącą transformację od form barokowych do klasycystycznych. W tym okresie nastąpiła m.in. budowa ulicy Bernardyńskiej oraz mostu nad Brdą, co znacznie ułatwiło komunikację i odciążyło stary trakt wchodzący przez Stary Rynek.

W latach 1853–1868 w oczywisty sposób wzrosła liczba ludności, czego dowodem jest budowa 597 nowych budynków mieszkalnych oraz 497 budynków gospodarczych. W tym okresie Stare Miasto zyskało nowe oblicze — domy zyskały nowoczesne fasady, a na ich miejsce powstawały nowe, okazałe kamienice oraz domy czynszowe, jak te przy Nowym Rynku.

Dzięki intensywnej aktywności budowlanej w latach 1825–1875, duża część posesji na Starym Mieście została zmodernizowana. Do budynków w stylu klasycystycznym należały m.in. kamienice przy ul. Magdzińskiego 2, ul. Jana Kazimierza 1, Wełniany Rynek 8, ul. Farnej 12, czy Poznańskiej 3. Powstały również budynki użyteczności publicznej, takie jak Seminarium Ewangelickie przy ul. Bernardyńskiej oraz gmach szkoły realnej na ul. Grodzkiej.

Najintensywniejsza aktywność budowlana miała miejsce w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku. Wiele z wcześniej istniejących budynków zostało zburzonych w celu postawienia nowych, bardziej efektownych. Nowe, okazałe kamienice pojawiły się m.in. przy ul. Długiej, w tym hotel przy ul. Długiej 37 oraz domy przy Długiej 29, 31, 39, 42, 52, 76 oraz przy Starym Rynku. Na południowej i północnej pierzei Starego Rynku również miały miejsce zmiany. Stworzono nowy typ dużego okna sklepowego w aranżacji fasad, wśród których wyróżniała się architektura neorenesansowa, która na przełomie wieku zaczęła wchodzić w symbiozę z elementami neobarokowymi.

Początek XX wieku przyniósł ze sobą nowy styl — secesję, który zerwał z dotychczasowym historyzmem. Kamienice z tej epoki, takie jak budynki przy ul. Długiej 15 i 17, zaczęły być zdobione ornamentyką roślinną. Również kamienica przy Starym Rynku 20, zaprojektowana jako dom towarowy dla polskiej spółki Siuchcińskiego i Stobieckiego, stanowiła doskonały przykład pełnej secesji.

Władze pruskie w początkowej fazie XX wieku rozpoczęły kompleksowe zagospodarowanie wschodniej części Starego Miasta, gdzie znajdowały się ruiny zamku. Infrastruktura została wzbogacona o nowe przestrzenie, takie jak plac Kościeleckich oraz ulice Przy Zamczysku. Powstały budynki użyteczności publicznej, w tym nowo wzniesiona neogotycka fara ewangelicka oraz miejska hala targowa, która zastąpiła zburzony kościół ewangelicki.

Okres międzywojenny nie przyniósł wielu nowości do już zbudowanego Starego Miasta, ale dokonano kilku przebudów, takich jak kamienica na ul. Długiej 8 oraz nowe budynki na ul. Bernardyńskiej 1 i ul. Niedźwiedzia 7. Niestety, po przybyciu hitlerowców, miasto doświadczyło brutalnych egzekucji na Starym Rynku w 1940 roku, co przyczyniło się do decyzji o rozbiórce zachodniej pierzei Starego Rynku oraz zniszczeniu historycznego kościoła pojezuickiego.

Zniszczenia wojenne dotknęły również ul. Mostową, gdzie znaczna część została zburzona, a fragmenty kamienic w północnej i wschodniej pierzei Starego Rynku uległy zniszczeniu, w tym także spichlerze nad Brdą oraz Teatr Miejski. Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczęto proces porządkowania zniszczonej zabudowy. W latach 50. XX wieku uruchomiono uzupełnienia wschodniej pierzei Starego Rynku i dobudowy przy ul. Długiej 57, choć nie przystąpiono do rekonstrukcji zachodniej pierzei Rynku z uwagi na kolejne wymagania odbudowy kościoła.

W latach 60. XX wieku wprowadzono konieczne prace konserwacyjne, szczególnie w kamienicach przy ul. Jezuickiej 2 i 4, które miały służyć jako siedziba Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. Równolegle, w latach 1968-1969 wzniesiono pawilon gastronomiczny „Kaskada”, który w znacznym stopniu wkomponował się w charakter Starego Miasta. W wyniku tej modernizacji, dawna ul. Jatki została całkowicie zlikwidowana. W 1969 roku na płycie Starego Rynku odsłonięto pomnik Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej, stanowiący ważny element pamięci o tamtych czasach.

Od 1974 roku prowadzono kompleksowe działania mające na celu rewaloryzację Starego Miasta, co miało na celu przekształcenie układu komunikacyjnego oraz sieci handlowej. W latach 1973–1975 rozpoczęto budowę Opery Nova oraz uporządkowano Wyspę Młyńską. Do końca lat 80. XX wieku częściowo udało się zrewaloryzować obszar w rejonie ulic Jezuickiej, Przyrzecze oraz Długiej.

Nowy etap rewaloryzacji rozpoczął się po 1990 roku, przynosząc liczne zmiany, szczególnie przy ul. Pod Blankami, gdzie odbudowano pierzeję kamienic. Możliwości pozyskania funduszy unijnych zintensyfikowały działania na rzecz poprawy stanu zabudowy. W latach 2005–2010 zrealizowano kompleksową rewaloryzację Wyspy Młyńskiej, zamieniając obiekty poprzemysłowe w miejskie muzea.

Ponadto, zmodernizowano niektóre ulice, takie jak ul. Długą, oraz zrekonstruowano zabytkowe kamienice. Po 2000 roku w mieście pojawiły się nowe pomniki, w tym Kazimierz Wielkiego, Przechodzącego przez rzekę oraz figurę mistrza Twardowskiego.

Ostatnio, w latach 2020-2022, zainwestowano 35 milionów złotych w budowę parkingu wielopoziomowego przy ul. Grudziądzkiej, co miało na celu poprawę warunków komunikacyjnych w tej części Bydgoszczy.

Zabytki

Bydgoskie Stare Miasto mimo licznych zawirowań historycznych, w tym II wojny światowej, pozostało w dużej mierze nienaruszone. Oczywiście należy uwzględnić celowe wyburzenia, które miały miejsce w 1940 roku z inicjatywy hitlerowskich władz. Jednak, aż do tego czasu, miasto musiało zmierzyć się z wieloma innymi tragediami, które pozostawiły głębokie blizny na jego architekturze.

Warto zauważyć, że w okresach zaborów i okupacji, Bydgoszcz była miejscem, w którym silnie zaznaczały się wpływy pruskiego i hitlerowskiego szowinizmu, co prowadziło do agonii dziedzictwa narodowego. Dlatego też miasto straciło wiele ze swojego historycznego uroku w porównaniu do tego, co można zobaczyć w innych polskich miejscowościach.

Nie ma wielu miast w Polsce, które doświadczyły tak znacznych strat w swoim staropolskim dziedzictwie jak Bydgoszcz. W wyniku różnych działań rozebrano znaczną część zabytków, w tym murów miejskich, baszt, bram, kamienic i kościołów. Szacuje się, że ponad połowa historycznych budowli przepadła w niebyt.

Wśród wielu zniszczonych obiektów szczególnie zasługują na przypomnienie:

• mury miejskie – ich część została zniszczona na początku XIX wieku, a reszta pod koniec tego samego stulecia,
• bramy miejskie, takie jak Kujawska i Gdańska (oba z 1817 roku), oraz Poznańska (1828),
• najstarszy bydgoski kościół pw. św. Idziego, zbudowany w 1879 roku,
• zespół klasztorny karmelitów, którego budowa trwała w latach 1817-1890,
• ruiny zamku Kazimierza Wielkiego, które zostały niwelowane w 1895 roku,
• stary ratusz, wzniesiony w latach 1830-1834 w centralnej części Rynku,
• obiekty mennicy z roku 1831,
• kościoły, w tym św. Stanisława (1818) oraz stary św. Trójcy (1829), a także św. Krzyża (1834).

Pomimo strat, Bydgoszcz wciąż ma wiele do zaoferowania w zakresie historycznych atrakcji, które świadczą o bogatej przeszłości i niesłabnącym duchu miasta. Działa tu wiele instytucji, które dbają o pamięć oraz spadek kulturowy regionu.

---

Oceń: Stare Miasto w Bydgoszczy

---