Kościół pobernardyński Najświętszej Maryi Panny Królowej Pokoju w Bydgoszczy

---

Historia

Początki kościoła w Bydgoszczy sięgają roku 1480, kiedy to do miasta przybyli bernardyni. Był to istotny krok, który odzwierciedlał bliskie relacje kulturalne między Bydgoszczą a Krakowem. Warto przypomnieć, że w okresie wojny trzynastoletniej z Krzyżakami, król Kazimierz Jagiellończyk spędzał długie miesiące na bydgoskim zamku w towarzystwie wielu dostojników i naukowców, takich jak Jan Długosz. To od niego zrodziła się decyzja o przybyciu franciszkanów-obserwantów do Bydgoszczy.

Na mocy decyzji biskupa włocławskiego Zbigniewa Oleśnickiego, 5 grudnia 1480 roku, powstał klasztor bernardynów, stając się trzecim konwentem w Polsce po Krakowie i Warszawie. Fundatorami byli między innymi: król Kazimierz Jagiellończyk oraz starosta bydgoski Jan Kościelecki.

„Po drugiej stronie Brdy, ku Kujawom osiedlili się w dół nasi bracia. Darował im to miejsce za zgodą Najjaśniejszego Króla Polskiego Kazimierza Najprzewielebniejszy Zbigniew z Oleśnicy, biskup włocławski…”

Pierwsza świątynia

Budowa pierwszego kościoła pod wezwaniem św. Hieronima i św. Franciszka zakończyła się w 1485 roku. Już trzy lata później, w 1488 roku, istniała bibliotekę klasztorna. Dokumenty historyczne udowadniają, że świątynia ta była murowana oraz potwierdzają, iż bracia zakonni angażowali się w budowę, sami wytwarzając materiały budowlane.

Od początku istnienia bydgoski konwent bernardynów stanowił znaczące centrum intelektualne miasta. W latach 1518-1524 gwardianem konwentu był Bartłomiej z Bydgoszczy, znany uczony z początku XVI wieku, autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego. W XVII wieku konwent prowadził Paweł z Łęczycy, który zainicjował zakładanie ogrodów klasztornych, będących protoplastą bydgoskiego parku. Bernardyni stworzyli także wybitną bibliotekę z ponad 1900 tomami, która częściowo przetrwała do dziś.

Niestety, 10 sierpnia 1545 roku, kościół padł ofiarą pożaru wywołanego przez piorun, w wyniku którego zniszczeniu uległa cała świątynia oraz duża część zabudowań klasztornych. Udało się jednak ocalić bibliotekę z zakrystią i infirmerią.

Druga świątynia

Na podstawie zezwolenia króla Zygmunta Augusta z dnia 23 września 1552 roku rozpoczęto odbudowę spalonego kościoła, a jego wysokość miała być niższa od sąsiedniego zamku. Bernardyni otrzymali również finansowe wsparcie na mocy królewskiego przywileju Zygmunta Augusta.

Obecnie istniejący kościół pw. św. Jerzego powstał w latach 1552-1557 dzięki finansowemu wsparciu rodziny Kościeleckich, zaś zmieniono jego wezwanie na Św. Trójcy. Uroczysta konsekracja ołtarza Św. Krzyża miała miejsce 10 września 1559 roku, a w 1563 roku powstał wielki dzwon odlany przez gdańskiego ludwisarza Hermana Benincke.

Grobowce

W okresie przed końcem XVIII wieku, w kościele chowano zmarłych w kryptach, które były przeznaczone głównie dla zakonników oraz osób świeckich zasłużonych dla kościoła. Do prominentnych osobistości spoczywających pod posadzką świątyni należeli:

• Paweł Koszucki, sekretarz królewski z Bartodziei – 1609 r.,
• Mikołaj Jastrzębski, admirator obserwancji bernardyńskiej – 1610 r.,
• Kazimierz Dornowski, szlachcic – 1695 r.,
• Katarzyna Raczyńska, żona sędziego nakielskiego – 1695 r.,
• Katarzyna Orzelska, szlachcianka – 1703 r.,
• Stanisław Piniński, burgrabia bydgoski – 1715 r.,
• Michał Komierowski, szlachcic – 1766 r.,
• Teresa Grabowska, faworyta królewska – 1769 r.

Przebudowa w okresie pruskim

Kościół doznał znacznych zniszczeń w 1812 roku, kiedy wojska rosyjskie zajęły miasto. Mimo to, w 1817 roku pruskie władze przystąpiły do kasaty klasztoru, której finalizacja miała miejsce po śmierci ostatniego zakonnika w 1829 roku. Prusacy przekształcili kościół na gminny, a klasztor na seminarium nauczycielskie. W latach 1840-1860 kompleks klasztorny stał się magazynem, a od 1838 roku kościół przyjął funkcję garnizonową dla katolików i ewangelików.

W latach 1864-1866 obiekt został gruntownie odrestaurowany w stylu neogotyckim na koszt Królestwa Prus. Przebudowa zachodniego szczytu zaowocowała powstaniem okrągłej wieży.

Świątynia garnizonowa

Po odzyskaniu niepodległości w 1920 roku, kościół kontynuował swoje funkcje garnizonowe. Uroczyste konsekracje dokonał w 1923 roku biskup polowy Stanisław Gall. W 1926 roku zyskał miano katolickiego kościoła wojskowego pw. św. Jerzego. W okresie II wojny światowej świątynię administrowało duszpasterstwo wojsk niemieckich. Po wojnie powrócił do katolickiego wojska polskiego, a w 1952 roku otrzymał tytuł kościoła rektorskiego. Kard. Stefan Wyszyński w 1971 r. zmienił wezwanie świątyni, a jej ponowna konsekracja miała miejsce 31 maja tego samego roku.

Architektura

Świątynia została wzniesiona w tradycji późnego gotyku, jako budowla z wyraźnym układem orientacyjnym. Jest to jednonawowa konstrukcja, której dwuprzęsłowe prezbiterium ma wieloboczne zamknięcie, a główna nawa jest nieco szersza i czteroprzęsłowa. W budowie dominującym materiałem jest cegła, a elementy takie jak blendy, fryzy podokapowe, ościeża okien oraz opaski okienne zostały pokryte tynkiem. Fasada zachodnia jest zdobiona schodkowym, czterostrefowym szczytem, na którym znajdują się neogotyckie pinakle z epoki restauracji w latach 1864–1866.

Na wschodnim szczycie nawy, częściowo zasłoniętym przez dach prezbiterium, można zauważyć półkoliste blendy oraz małe, okrągłe przezrocza, które dodają budowli niepowtarzalnego charakteru. Dzwonnica, którą dostawiono do prezbiterium od północy w XVII wieku, ma formę kwadratowej wieży z wolutowymi szczytami. W południowo-zachodnim narożniku świątyni została wkomponowana cylindryczna wieżyczka schodowa, z ośmiobocznymi, neogotyckimi kondygnacjami, które wieńczy ceglana iglica. Okna, zarówno w nawie, jak i w prezbiterium, są ostrołukowe, wykończone neogotyckimi maswerkami, co podkreśla ich niezwykłą estetykę.

Wnętrze świątyni składa się z jednej nawy o gwiaździstym sklepieniu oraz prezbiterium, które oddziela od nawy ściana z ostrołukowym łukiem tęczowym. W ścianach kościoła znaleźć można wmurowane płyty nagrobne datowane na XVII wiek. Do świątyni przylegają również zabytkowe budynki klasztoru Bernardynów oraz kaplica św. Anny, która została dobudowana na przełomie XVI i XVII wieku. Warto zaznaczyć, że w kościele znajdują się najstarsze odkryte w Bydgoszczy freski heraldyczne, przedstawiające orła z pierwszej połowy XVII wieku.

W 1967 roku podczas prac archeologicznych na południe od kościoła odkryto fundamenty kaplicy loretańskiej, pozostałości krużganków oraz dębową rurę z dawnych wodociągów miejskich, datowaną na XVI wiek. Natomiast w 1999 roku, podczas wymiany starej posadzki, natrafiono na podziemne krypty grzebalne. Z oryginalnego wyposażenia zachowała się rokokowa ambona pochodząca z drugiej połowy XVIII wieku.

Relikty dawnego wyposażenia kościoła znajdują się również w kościele katedralnym w Bydgoszczy, gdzie zostały przeniesione w pierwszej połowie XIX wieku:

• ołtarz św. Rocha (1696) – umiejscowiony w nawie południowej, na prawo od bocznego wejścia,
• ołtarz św. Antoniego (początek XVIII wieku) – zlokalizowany w nawie południowej, na lewo od bocznego wejścia.

---

Oceń: Kościół pobernardyński Najświętszej Maryi Panny Królowej Pokoju w Bydgoszczy

---