Katedra św. Marcina i Mikołaja w Bydgoszczy

---

Historia

Budowa pierwszej świątyni

Kościół parafialny w Bydgoszczy został wzniesiony na mocy decyzji ówczesnych wójtów, po przyznaniu miastu praw miejskich w 1346 roku. Wytyczono miejsce dla świątyni i cmentarza (który funkcjonował do 1809 roku) w północno-zachodnim narożu osady, blisko rzek Brdy oraz jej rozgałęzienia, Młynówki.

W źródłach historycznych, w tym w XVII-wiecznych zapiskach Wojciecha Łochowskiego, znajdziemy wzmianki o wcześniejszej kaplicy dedykowanej św. Idziemu, która od XIII wieku pełniła rolę świątyni dla lokalnych rycerzy i urzędników. Utworzenie kaplicy zamkowej nastąpiło po budowie zamku bydgoskiego w połowie XIV wieku, a w latach budowy kościoła farnego kaplica ta służyła jako miejsce, gdzie sprawował obowiązki pleban. Ta tradycja zauważa kościół św. Idziego jako najstarszą bydgoską parafię.

Tradycja głosi, iż kościół farny pierwotnie był zbudowany z drewna. Istniał już przed 1364 rokiem, nim założono pierwszy klasztor karmelitów w Bydgoszczy (w 1398). Najwcześniejsze odniesienie do rektora przy tej świątyni datowane jest na 22 lipca 1402 roku, a wzmianka o kościele pochodzi z 1408 roku. Nadano mu tytuł świątyni parafialnej w dokumencie z 1417 roku, a także powstała przy nim szkoła parafialna.

Przed pożarem, który zniszczył budowlę w 1425 roku, istniały w kościele murowane elementy, co potwierdzają pozostałości okien i portalu w północnej ścianie obecnej nawy. Dodatkowo w tym samym roku odbył się synod diecezji włocławskiej, z reguły organizowany w reprezentacyjnych obiektach murowanych. Pierwsza świątynia miała osiągać wysokość do widocznego fryzu na obecnych ścianach kościoła, oraz prawdopodobnie drewnianą więźbę, która uległa zniszczeniu. W wyniku wielkiego pożaru miasta stracono dokumenty miejskie, a zdaniem Łochowskiego, sprawcą był mieszczanin Witakowski.

Budowa świątyni gotyckiej (1425–1466)

Proces odbudowy świątyni zaczął się w 1425 roku i obejmował znaczne poszerzenie jej powierzchni oraz stworzenie dwóch naw bocznych. Architekci uwzględnili przy tym północną murowaną ścianę z poprzedniej budowli, co przyczyniło się do unikatowego kształtu kościoła, gdzie prezbiterium jest o prawie dwa metry szersze od głównej nawy, a jego osie są lekko odchylone względem osi korpusu.

W miarę postępu budowy rozbierano oryginalny, choć częściowo zabezpieczony, kościół. Pierwszym zakończonym fragmentem świątyni było prezbiterium o wymiarach około 17 na 9 metrów, które spełniało rolę całego kościoła, aż do zakończenia budowy korpusu nawowego. Z dokumentów dotyczących szpitala Świętego Ducha z Gdańska wiadomo, że już w 1449 roku farę zaczęto wykorzystywać do odbywania nabożeństw oraz procesji.

Postęp w budowie był zależny od funduszy, na które mieszczanie i lokalna szlachta nie mogli sobie pozwolić. Wybuch wojny trzynastoletniej z Zakonem Krzyżackim w 1454 roku stwarzał możliwości pozyskiwania funduszy, z Bydgoszczą jako miejscem, gdzie gościł król Kazimierz Jagiellończyk oraz jego dwór. Należy wspomnieć, że w latach 1457–1475 urząd starosty piastował Jan Kościelecki, znany potentat finansowy Polski w tym okresie.

Do 1466 roku świątynia została już ukończona. Biskup przybył do Bydgoszczy, aby założyć bractwo Bożego Ciała przy farze, co oznaczać miało formalny przyjęcie kościoła w społeczności religijnej. W tym czasie potwierdzono istnienie prezbiterium i nawy, w której gromadzili się wierni. To właśnie od tego momentu zaczęto dekorować wnętrze świątyni, m.in. instalując ołtarze, takie jak ołtarz Najświętszej Marii Panny w nawie północnej (1466) oraz Świętego Stanisława w 1488 roku. Główny ołtarz, zamówiony przez bydgoskiego plebana Mikołaja w 1460 roku, wykonany został przez poznańskiego malarza, Wawrzyńca Stulera.

W 1497 roku odbył się synod cząstkowy dla kujawskiego kleru, organizowany przez biskupa włocławskiego Krzesława, podkreślający, że obok św. biskupa Mikołaja, nowymi patronami świątyni zostali także święty Marcin, Wojciech oraz Stanisław. Święto poświęcenia kościoła obchodzono corocznie w pierwszą niedzielę po dniu świętego Bartłomieja Apostoła, przypadającego 24 sierpnia.

Powierzchnia wewnętrzna naw oraz prezbiterium wynosiła około 604 metrów kwadratowych, co czyniło go dziewiątym w hierarchii największym parafialnym kościołem diecezji włocławskiej. W porównaniu do ośmiu kościołów w Pomorzu, ustępował czterem świątyniom gdańskim: Mariackiemu, św. Katarzyny, św. Jana, św. Piotra i Pawła oraz św. Barbary, a także innym świątyniom w Pucku i Tczewie. Na Kujawach większy od farnej był jedynie kościół Świętego Mikołaja w Inowrocławiu.

Rozbudowa w XVI–XVIII wieku

W latach 1466–1502 kontynuowano prace budowlane, które obejmowały wykończenie wnętrz i upiększenie kościoła. Na przełomie XV i XVI wieku podwyższono dachy, co spowodowało, że obecna więźba dachowa częściowo zachowała ślady tego okresu, były tam znaki cechów rzemieślniczych i wykonana została z drewna sosnowego.

Wzmacniając konstrukcje, przekształcono szczyty, natomiast prezbiterium zostało zasklepione sklepieniami gwiaździsto-sieciowymi. W tym czasie dodano wieżę po południowej stronie kościoła, która w ramy korpusu nawowego wpływała wizualnie na świątynię.

W następnych latach (1466–1617) wzdłuż korpusu oryginalnego dobudowano trzy kwadratowe kaplice przy murowanej kruchcie przy prezbiterium. W 1559 roku zainstalowano wieżyczkę na kalenicy dachu korpusu nawowego dla małego dzwonu, odlanym przez ludwisarza Andrzeja, a kolejny dzwon powieszono w 1668 roku. W 1702 roku na miejscu pierwotnej wieżyczki ustawiono nową, barokową, pokrytą miedzianą blachą, która przetrwała do dzisiaj i jest ośmioboczna z latarnią o baniastym zwieńczeniu.

W 1585 roku przebudowano prostokątną zakrystię, przylegającą do północnej ściany prezbiterium, gdzie podejrzewa się zapewnienie drugiej kondygnacji o charakterze poddasza. W latach 1712–1745 strop między kondygnacjami zamieniono na sklepienie kolebkowe z lunetami.

Poważne remonty rozpoczęto w 1650 roku poprzez wzniesienie trzeciej kondygnacji wieży, co spowodowało, że zyskała ona obecne rozmiary. W tym czasie do zachodniej elewacji dostawiono piętrową kruchtę z otwartym przedsionkiem, z charakterystycznym, manierystycznym stylem architektonicznym. W roku 1684 wybuchł pożar pobliskiego młyna, a wiatr rozszerzył jego skutki na północną elewację kościoła, powodując duże zniszczenia. W otoczeniu tych zjawisk nastąpił upadek gospodarczy miasta, co też ograniczyło możliwości finansowe mieszkańców oraz rady miejskiej.

Od 1712 roku wizytatorzy diecezjalni opisywali ruinę świątyni, co występowało z postępującą degradacją obiektu aż do zakończenia czasów przedrozbiorowych, mimo że podejmowano cykliczne remonty.

Staropolskie zabudowania kościelne

Do XVIII wieku otoczenie świątyni to liczne budynki, zdobiące teren przy kościele. Na cmentarzu znajdował się dom zakrystiana, kamienna figura św. Jana Nepomucena, krypto grzebalna w miejscu zwanym Ogrójcem oraz dwa budynki, przyległe do wschodniego oraz północnego muru zakrystii, w tym komora szkolna oraz murowana kostnica. Na zachodnim końcu cmentarza rozciągał się ciąg budynków, które obejmowały szkołę parafialną i trzy domy gościnne, w których zamieszkiwali wikariusze i przedstawiciele personelu rodzimego. Plebania znajdowała się po przeciwnej stronie, na wschodnim obrzeżu cmentarza, przy ul. Tadeusza Malczewskiego.

Kaplice i ołtarze

Wnętrze kościoła zdobił główny ołtarz, nad którym nadzorował każdy z kolejnych proboszczów parafii. Jego istnienie datowane jest od początku życia świątyni, to jest od XIV wieku, niosąc ze sobą konieczność dbałości o piękno i zaangażowanie w działalność liturgiczną.

Obok ołtarza głównego rozlokowane były ołtarze boczne, które powstały w XV do XVII wieku w różnych miejscach kościoła, tworząc pierwotnie przynajmniej trzy ołtarze w XV wieku, a do połowy XVIII stulecia ich liczba wzrosła do piętnastu (11 w 1597 roku, 13 w 1636 roku, a znów 11 w 1700 roku). Z zestawienie kapliczu łączyła być łączona do początku XIX wieku, a kilka z wzmiankowanych dziś przetrwało, w tym kaplice Najświętszej Marii Panny, św. Barbary oraz św. Fabiana i św. Sebastiana.

Oto zestaw kaplic bydgoskiego kościoła farnego:

Nazwa oraz rok budowy	Miejsce	Informacje dodatkowe	Stan
Kaplica Świętej Anny i Najświętszej Marii Panny (1466)	Wschodnia część nawy południowej, obok wieży.	Budowla wzniesiona dla Bractwa Bożego Ciała, które istniało przy farze do 1609 r. Była użytkowana również przez Bractwo Najświętszej Marii Panny (1505–1555). Kaplica miała formę murowaną, czworoboczną, z ceramicznym sklepieniem oraz kryptą grzebalną pod posadzką. Została odnowiona przed 1630 r. przez bydgoskiego rajcę i burmistrza, Marcina Orłowitę. Zniszczona na początku XIX wieku przez władze pruskie.	_
Kaplica Świętego Szczepana (1597)	W dawnym przedsionku, przy południowym murze prezbiterium.	Wzniesiona z fundacji Szczepana (Stefana) Bogurskiego, szlachcica oraz rajcy i landwójta bydgoskiego. Była to murowana budowla, z malowidłami na sklepieniu i kryptą grzebalną pod posadzką. Przy kaplicy został powołany kapelan zobowiązany do odprawiania kilku mszy św. tygodniowo. Rozebrana na początku XIX wieku przez pruskie władze.	_
Kaplica Świętego Jana Apostoła i Ewangelisty (1612)	Na zachodnim przęśle nawy południowej, po lewej stronie wieży.	Wzniesiona przez bydgoskich mieszczan szlacheckiego pochodzenia: Adama Rychłowskiego oraz jego żonę Jadwigę z Regulskich. Budowla murowana, z ceramicznym sklepieniem i kryptą grzebalną pod posadzką. Fundatorzy określili, że kaplica ma trzech kapelanów: wikariusza farnego, karmelitę i bernardyna, którzy mieli odprawiać 7 mszy św. tygodniowo. Prawo patronatu nad kaplicą przysługiwało radzie miejskiej. 7 lipca 1612 r. biskup Wawrzyniec Gembicki dokonał jej erekcji kanonicznej. W 1616 r. biskup Paweł Wołucki przekazał ją jezuitom. Kaplica została rozebrana w latach 1819–1829 podczas prac renowacyjnych.	_
Kaplica Świętego Krzyża (dawniej św. Fabiana i św. Sebastiana) (1617)	W północnej części wschodniego przęsła nawy północnej.	Wzniesiona przez bydgoskich mieszczan szlacheckiego pochodzenia: Sebastiana Ossowskiego oraz jego żonę Reginę z Pawłowskich. Charakteryzuje się późnorenesansową architekturą, z kopułą i sześcioboczną latarnią. Posiada kryptę grzebalną pod marmurową posadzką. Fundatorzy ustanowili kapelana, który miał odprawiać dwie msze św. tygodniowo. Z biegiem czasu wprowadzono dodatkowe zapisy pieniężne na msze, wniesione przez innych fundatorów. Prawo patronatu pozostało w rękach rodziny Ossowskich do drugiej połowy XVIII wieku. Od XIX wieku nosi wezwanie Świętego Krzyża i przetrwała do dzisiaj.	_

Warto również zauważyć, że z licznych ołtarzy, jakich przez wieki używano w bydgoskiej świątyni, najważniejsze z nich to:

Data budowy i wezwanie	Lokalizacja	Uwagi	Istnienie
Trójcy Świętej (1346)	Wschodnia część prezbiterium.	Pełnił funkcję ołtarza głównego od momentu powstania kościoła. W 1460 roku proboszcz bydgoski Mikołaj zamówił obraz lub malarską nastawę u poznańskiego artysty Wawrzyńca Stulera. W latach 1625–1637 przeszedł przebudowę, co związane było z jego uroczystą konsekracją przez biskupa włocławskiego Macieja Łubieńskiego w 1637 roku. Ołtarz był bogato wyposażony, według XVIII-wiecznych opisów miał murowany stół oraz drewnianą nastawę, rzeźbioną i złoconą w stylu „staroświeckim”. Pośrodku znajdował się obraz Trójcy Świętej z srebrnymi sukienkami. Bóg Ojciec i Syn Boży na obrazie nosili korony. Bóg Ojciec miał berło i jabłko królewskie, Chrystus trzymał krzyż, a Duch Święty był przedstawiony jako gołębica. Na ruchomej zasuwie, służącej do zasłaniania obrazu, namalowano wizerunek Koronacji Najświętszej Marii Panny. W latach 1791–1801 nowy obraz o tej samej tematyce zastąpił stary obraz Świętej Trójcy, a zasuwie przedstawiono patronów fary, biskupów Marcina i Mikołaja. Ołtarz zlikwidowano w latach 1819–1829 podczas prac renowacyjnych, a jego rolę przejął boczny ołtarz maryjny Najświętszej Marii Panny.	_
Najświętszej Marii Panny (później Ofiarowania Marii Panny) (1466)	Nieopodal nawy północnej obok kaplicy św. Fabiana i św. Sebastiana (obecnie Świętego Krzyża), naprzeciw ambony; na początku XIX wieku ołtarz przeniesiono do prezbiterium, gdzie odtąd pełnił funkcję ołtarza głównego.	Ufundowany 9 grudnia 1466 roku przez wojewodę inowrocławskiego, starostę bydgoskiego Jana Kościeleckiego, za zgodą króla Kazimierza Jagiellończyka. Kościelecki z radą miejską powołali kolegium mansjonarzy do odprawiania mszy porannej w intencji zbawienia duszy zmarłego Mikołaja Szarlejskiego. Erekcji kanonicznej dokonał 25 lutego 1521 roku biskup włocławski, Maciej Drzewicki. Prawo patronatu pierwotnie dzieliło się między radę miejską a starostów Kościeleckich, od XVII wieku przeszło w ręce burmistrza i rajców. W miarę upływu czasu ołtarz był doposażany przez innych fundatorów, a msza poranna oraz nabożeństwo maryjne przeniesiono do ołtarza głównego. Od XVI wieku, z powodu pojawienia się dwóch kolejnych ołtarzy maryjnych, wprowadzono różnicujące określenia. W 1527 roku nazywano go ołtarzem Marii Panny Wniebowziętej, a od XVII wieku do XIX wieku – ołtarzem Ofiarowania Najświętszej Marii Panny. Scenę Ofiarowania przedstawiał malowidło, które do II połowy XVIII wieku znajdowało się na zasuwie wewnętrznego obrazu maryjnego. Główną ozdobą ołtarza był gotycki obraz Madonny Apokaliptycznej z różą w dłoni i Dzieciątkiem Jezus, który zaliczano do najpiękniejszych wizerunków maryjnych w Polsce. Obraz, prawdopodobnie z lat 1467–1475, zamówił lub nabył Jan Kościelecki, a namalował go wybitny polski lub zachodnioeuropejski artysta. U stóp Madonny klęczy postać męska, utożsamiana z Mikołajem Szarlejskim lub Janem Kościeleckim. W latach 1712–1763 obraz pokrywały pozłacane sukienki, korony i gwiazdy, a tło wizerunku było cynowe. Przy obrazie wieszano wota w podzięce za łaski. Ołtarz początkowo miał drewnianą nastawę i stół, z konsekrowanym portatylem i tabernakulum. Krypita grzebalna znajdowała się pod ołtarzem. W latach 1764–1791 wymurowano stół i wykonano nową, późnobarokową nastawę z czterema wyzłoconymi kolumnami oraz gotyckim wizerunkiem Matki Boskiej z Różą w polu środkowym i barokowym obrazem Wniebowzięcia Marii Panny na zwieńczeniu.	_
Świętego Stanisława (1483)	Przy północnym murze zachodniego przęsła prezbiterium, po lewej stronie wejścia do zakrystii.	Ufundowany przez burmistrza bydgoskiego Mikołaja Gizę oraz jego syna Stanisława, bakałarza sztuk wyzwolonych i proboszcza w Tucholi. Erekcji kanonicznej dokonał 24 maja 1483 roku Mikołaj Kościelecki, administrator diecezji włocławskiej. Przy ołtarzu ustanowiono kapłana zobowiązanego do odprawiania trzech mszy w tygodniu. Prawo patronatu należało dożywotnio do Mikołaja i Stanisława Gizów, a po ich śmierci przeszło na burmistrza i rajców miejskich. W 1568 roku rada miejska przeznaczyła dochody z ołtarza na uposażenie kaznodziei farnego. Ołtarz zlikwidowano w 1637 roku na mocy mandatu biskupa włocławskiego, Macieja Łubieńskiego, który jego fundusze wcielił do uposażenia ołtarza głównego.	_
Przenajświętszej Dziewicy Marii (1505)	W kaplicy św. Anny.	Pochodził z fundacji bydgoskich mieszczan: złotnika Szymona i Anny Wdowy. Z woli fundatorów ustanowiono kapelana. Erekcji kanonicznej dokonał 29 czerwca 1505 roku biskup włocławski, Wincenty Przerębski. Prawo patronatu należało do fundatorów, później do starszych Bractwa Najświętszej Marii Panny, a od 1555 roku do rady miejskiej. Prawdopodobnie od początku w ołtarzu znajdował się obraz św. Anny, stąd w 1527 roku i później występował jako ołtarz pod wezwaniem świętej Anny Samotrzeć. Według opisów z 1745 i 1763 roku ołtarz posiadał drewniany stół z konsekrowanym portatylem, a w nastawie znajdował się obraz świętej Anny Samotrzeć, ozdobiony metalowymi koronami ze srebra.	_
Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i Świętej Trójcy (1512)	W zamknięciu wschodniego przęsła nawy południowej, w miejscu zajmowanym obecnie przez ołtarz Świętego Józefa.	Ufundowany przez bydgoskiego rajcę, Andrzeja Sopańskiego, później doposażany przez innych fundatorów. Przy ołtarzu ustanowiono ołtarzystę do odprawiania cotygodniowej mszy za zmarłych. Pierwotnym wezwaniem było Niepokalane Poczęcie Najświętszej Marii Panny, jednak przed 1633 rokiem dodano wezwanie Świętej Trójcy, co wiązało się z przejęciem ołtarza przez Bractwo Świętej Trójcy. Według opisów z 1745 i 1763 roku ołtarz miał murowany, konsekrowany stół oraz drewnianą nastawę, miejscami malowaną i złoconą. Zawierał obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z Dzieciątkiem Jezus. Do 1791 roku wizerunek ozdobiono srebrnymi koronami i sukienką. Zlikwidowany w latach 1819–1829 podczas renowacji.	_
Świętej Katarzyny (1526)	W nawie południowej, w miejscu zajmowanym obecnie przez ołtarz św. Rocha.	Wzniesiony w 1526 roku, uposażony w 1594 przez bydgoskiego mieszczanina, Stanisława Diabelca. Ustanowiono kapelana do odprawiania dwu mszy w tygodniu. Erekcji kanonicznej dokonał 7 lipca 1615 roku biskup włocławski, Wawrzyniec Gembicki. Prawo patronatu należało do proboszcza. Według opisu z 1763 roku ołtarz był niepoświęcony, jednak miał konsekrowany portatyl, murowany stół oraz drewnianą nastawę z obrazem św. Katarzyny, dziewicy i męczennicy, wzmiankowanym już w 1597 roku. Zlikwidowany na początku XIX wieku.	_
Świętego Wawrzyńca (później Świętego Rocha) (1527)	W zamknięciu wschodniego przęsła nawy północnej, w miejscu zajmowanym obecnie przez ołtarz Matki Boskiej Szkaplerznej.	Ufundowany w 1527 roku, uposażony w 1582 przez mieszczkę bydgoską, Annę Polkę. W 1633 roku był w posiadaniu farnego kaznodziei popołudniowego. Opis z XVIII wieku wskazuje, że był konsekrowany, miał murowany stół oraz drewnianą nastawę z kryptą. Przed 1712 rokiem umieszczono w ołtarzu obraz św. Rocha, dekorowany metalowymi ozdobami w czasach zarazy. Dlatego w 1763 roku i lat następnych występował jako ołtarz pod wezwaniem tego świętego. Zlikwidowany na początku XIX wieku.	_
Świętej Barbary (1590)	Początkowo przy zachodnim filarze południowej pary filarów międzynawowych; na początku XIX wieku przeniesiony do ściany północnej.	Powstał z fundacji małżonków: Stanisława i Jadwigi Świetlickich, bydgoskich mieszczan pochodzenia szlacheckiego. Służył bractwu kupców zbożowych, zwanym szyperskim lub żeglarskim, któremu patronowała święta Barbara. Według informacji z 1745 roku miał nowy, drewniany stół i nową nastawę. W 1763 roku zdobiły go wizerunki św. Barbary oraz św. Wawrzyńca. Obraz św. Barbary z metalowymi ozdobami ze srebra uznawany jest przez historyków sztuki za dzieło z drugiej połowy XVII wieku. Ołtarz istnieje do dziś przy północnej ścianie nawy głównej.	_
Ołtarz cyboryjny (XVI wiek)	Przy północnym murze środkowego przęsła prezbiterium, na prawo od wejścia do zakrystii.	Stanowił oprawę dla liturgicznego naczynia z Eucharystią. Poświadczony w 1629 roku, gdy aptekarz Jan Wariasiewicz przekazał bydgoskiej radzie miejskiej sumę pieniędzy na palenie świecy przed cyborium. Ołtarz był uposażony i miał swojego ołtarzystę. Przetrwał do 1637 roku, kiedy to zlikwidowano go na mocy mandatu biskupa włocławskiego, Macieja Łubieńskiego. Cyborium przeniesiono do tabernakulum ołtarza głównego.	_
Świętej Anny (1592)	W kaplicy św. Anny.	Ufundowany przez bydgoskiego mieszczanina Baltazara Klękowica. W kolejnych latach zapisy pieniężne na jego rzecz czynili także inni fundatorzy. Zlikwidowany w II połowie XVII wieku, a jego uposażenie przydzielono starszemu ołtarzowi pw. Przenajświętszej Dziewicy Marii w kaplicy św. Anny.	_
Świętego Szczepana (1597)	W kaplicy św. Szczepana.	Według opisów z 1745 i 1763 roku w kaplicy znajdował się stary ołtarz z murowanym stołem i starym obrazem Chrystusa Zmartwychwstałego. Na ścianie wisiały obrazy fundatora Szczepana Bogurskiego oraz drzewo genealogiczne jego przodków. Zlikwidowany w latach 1819–1829.	_
Świętego Jana Apostoła i Ewangelisty (1612)	W kaplicy św. Jana Apostoła i Ewangelisty.	Według opisów z 1745 i 1763 roku w kaplicy znajdował się stary, konsekrowany ołtarz z murowanym stołem i rzeźbioną nastawą. Został zlikwidowany w latach 1819–1829. Elementy wystroju zachowały się do dziś w postaci drewnianej figury św. Jana Ewangelisty przy ołtarzu św. Józefa.	_
Świętego Krzyża (1617)	W kaplicy św. Krzyża (wcześniej św. Fabiana i św. Sebastiana)	W 1745 roku w kaplicy znajdował się stary ołtarz z murowanym stołem i obrazami św. Fabiana oraz św. Barbary. Przed 1763 rokiem proboszcz sprawił nowy stół oraz rzeźbioną nastawę z obrazem św. Sebastiana. Ołtarz zachował się do dziś, a z pierwotnego wyposażenia pozostał krucyfiks z XVII wieku.	_
Świętego Michała Archanioła (1686)	Przy wschodnim filarze południowej pary filarów międzynawowych.	Ufundowany przez ks. Michała Antoniego Hackiego, cysterskiego opata oliwskiego. Otrzymał wsparcie finansowe 6 września 1698 roku na nową nastawę i wyposażenie. Ustanowiony przy ołtarzu kapelan odprawiał msze za dusze krewnych opata. Po jego śmierci prawo patronatu przeszło na potomków z rodziny Rusieckich. Zlikwidowany na początku XIX wieku.	_
Świętego Antoniego z Padwy (1712)	W nawie północnej, w miejscu zajmowanym dziś przez ołtarz św. Barbary.	Wzniesiony w latach 1712–1745 z fragmentów starych, rozebranych ołtarzy. Był niewielki, miał drewniany stół bez portatylu oraz obraz św. Antoniego. Zlikwidowany na początku XIX wieku.	_
Chrystusa Bolesnego (1712)	Przy wschodnim filarze północnej pary filarów międzynawowych.	Wzniesiony w latach 1712–1745. Miał murowany stół oraz drewnianą nastawę z obrazem „Pana Jezusa Bolejącego”. W 1745 roku wizerunek zdobiony był metalowymi ozdobami. Zlikwidowany na początku XIX wieku.	_
Świętego Mikołaja (1744)	Przy zachodnim filarze północnej pary filarów międzynawowych.	Wzniesiony przed 1744 rokiem, miał drewniany stół z portatylem oraz nastawę rzeźbiarską, pomalowaną i wyzłoconą w 1744 roku. Zlikwidowany na początku XIX wieku.	_
Świętego Krzyża (później Świętego Tadeusza) (1745)	W nawie południowej, w miejscu zajmowanym obecnie przez ołtarz św. Antoniego.	Wzniesiony przed 1745 rokiem z elementów starych, rozebranych ołtarzy. Miał drewniany stół bez portatylu. W 1745 roku zawierał obraz Świętego Krzyża, zastąpiony przed 1763 rokiem obrazem św. Judy Tadeusza. Zlikwidowany na początku XIX wieku.	_

Wystrój i wyposażenie kościoła

Kościół farny w kręgu staropolskiej architektury wyróżniał się bogatym wystrojem wnętrza. Ołtarze stanowiły kluczowy element wyposażenia, zaś podłoga w prezbiterium była kamienna, podczas gdy w nawach należała do cegieł.

W okresie 1712–1745 posadzka prezbiterium oraz główna nawa została pokryta marmurowymi płytami. W piwnicach prezbiterium zlokalizowanych było sześć krypt grzebalnych, podczas gdy dwie znajdowały się w wschodniej części nawy północnej, w pobliżu ołtarzy Marii Panny oraz Świętego Wawrzyńca. Jeszcze więcej krypt mieściło się na poziomie każdego z fundamentów kaplic.

Wspomniane wyżej wnętrze również przeszło proces odnowy, m.in. w 1712 roku ściany zakrystii oraz prezbiterium zostały odnowione poprzez polichromię, a ich wyposażenie wzbogacono o nagrobne epitafia.

Tak wyglądały przedmioty rzemiosła artystycznego używane podczas liturgii w okresie wizytacji kanonicznych:

Przedmioty	Rok 1582	Rok 1745
Monstrancje	1	2
Krucyfiksy oraz krzyże	4	6
Pacyfikały	7	3
Ampułki	2	20
Puszki na krzyżmo	2	5
Kielichy z patenami	16	17
Kadzielnice	1	2
Lichtarze	52	78
Kapy	9	12
Dalmatyki	8	14
Ornaty	32 (w tym 24 gotyckie)	46

W świetle wizytacji z 1745 roku, wyposażenie kościoła farnnego czterokrotnie przewyższało wyposażenie sąsiadujących parafii.

W miarę upływu lat stalle chórowe oraz ambona na filarze międzynawowym dopełniały wyposażenia. W 1526 roku starosta bydgoski, Stanisław Kościelecki, zafundował stare, późnogotyckie oraz renesansowe stalle posiadające trzy zespoły siedziskowe.

W 1763 roku wzmocnione zostały kongregacje przy zachodniej ścianie kościoła. Ławki dla wiernych, w znacznej części pokryte artystycznymi malowidłami, były obecne w nawach co najmniej od XVII wieku (w 1763 roku istniało ich 25). Liczba konfesjonałów wahała się pomiędzy trzema w XVII wieku a dwoma w XVIII wieku.

Na sklepieniu, pośrodku kościoła, na styku prezbiterium i nawy głównej, zdobiła belka tęczowa, zakończona figurką ukrzyżowanego Jezusa.

Organy

Od XVI wieku nabożeństwa uświetniały ograne dzięki muzyce organów; pierwszy opis używania organów pochodzi z 1586 roku. Dokument o pierwotnej konstrukcji, był używany do 1763 roku, gdy na zlecenie miasta zamówiono nowe organy, które odznaczały się dwiema klawiaturami i dwiema klawiszami wytwarzającymi głośniejsze dźwięki oraz pięcioma miechami, użytkowanych aż do XIX wieku.

Kultowe obrazy, wota

Od XVIII wieku w ołtarzu głównym i w ołtarzu Najświętszej Marii Panny wisiały cenne mosiężne korony na łańcuchach. W ołtarzu nawy znajdował się gotycki obraz Matki Boskiej z Różą, znany z licznych odwołań do cudownych. Od połowy XVII wieku kościół stał się lokalnym miejscem kultu maryjnego.

W XVIII wieku mieszkańcy czcili także obraz Trójcy Świętej z ołtarza głównego oraz inne portrety w ołtarzach bocznych, przedstawiające różnorodne świętości, jak Chrystus Bolesny oraz Matka Boska Niepokalanie Poczęta. Czynności te niosły ze sobą srebrne sukienki, korony, gwiazdy oraz inne atrybuty.

Statuja każdej z czczonych relikwii dokumentowane były metalowymi wotami srebrnymi, w których wyrażano prośby o łaski. Wzmocniony do tych metalowych elementów w 1712 roku dotyczył 56 sztuk o łącznej wadze prawie czterech kilogramów, a w 1745 roku 17 sztuk a w 1763 roku 43 sztuki. Najwięcej wot zgromadziło się wokół obrazu Madonny z Różą, a cenne dary, takie jak bistecz, fundowane były przez radę miejską.

Relikwie

Magnes dla wielbicieli kultów stanowiły relikwie, wystawiane na widok publiczny. Spoczywały one w ozdobach z sześciu złoconych krzyżów oraz pacyfikałów, wysadzanych kamieniami szlachetnymi. Z XVIII wieku do kolekcji relikwiowych wchodziły szczątki niezliczonych dziewięciu świętych.

Bractwa kościelne

Osobne organizacje religiijne łączyły się z bydgoskim kościołem, koordynując życie społeczne. Działały na rzecz wspierania wszystkich potrzebujących lokalnej społeczności, zainteresowań religijnych oraz turniejów cechowych. Wcześniej ustanowione były bractwa kościelne, znane z organizacji, oblegające ważne cele przedłożene przez duchowieństwo.

Zbiorniki kościelne w bydgoskim kościele farnego:

Nazwa	Lata istnienia	Uwagi
Bożego Ciała	1466–1609	Najstarsze bractwo farnych w Bydgoszczy, utworzone przez kler parafialny oraz rajców bydgoskich, Marcina Brila i Jana Wliłę. Statut bractwa zatwierdzono 16 stycznia 1466 r. przez biskupa włocławskiego, Jakuba z Sienna. Zgodnie z kroniką Łochowskiego, bractwo zbudowało w 1466 r. własną kaplicę przy kościele pod wezwaniem św. Anny, a działalność prowadziło do 1609 r. Skupiało parafian i duchowieństwo, posiadając własne fundusze deponowane w skrzyni kaplicy. Na czele stało dwóch duchownych i dwóch świeckich. Msze ku czci Bożego Ciała odbywały się co czwartek, celebrowane przez proboszcza w asyście innych kapłanów miasta.
Najświętszej Marii Panny	1500–1581	Bractwo istniało przed 1505 rokiem, prawdopodobnie od końca XV wieku. W jego składzie byli m.in. bydgoscy mieszczanie, złotnik Szymon i Anna Wdowa, fundatorzy ołtarza brackiego pod wezwaniem Przenajświętszej Dziewicy Marii, erygowanego 29 czerwca 1505 r. przez biskupa włocławskiego, Wincentego Przerębskiego. Liturgia bracka obejmowała 4 msze w tygodniu. Bractwo upadło przed 1581 rokiem, a jego członkowie przeszli do Bractwa Bożego Ciała, dzieląc z nim kaplicę pod wezwaniem św. Anny oraz Najświętszej Marii Panny.
Kapłańskie	1584	Wspomniano o nim jedynie w 1584 r., istniało w XVI wieku, skupiając diecezjalnych kapłanów z Bydgoszczy oraz świeckie osoby.
Świętej Trójcy	1632–1800	Bractwo istniało w XVII i XVIII wieku. Jego członkowie, nazywani literatami, posiadali umiejętność czytania, co pozwalało im na korzystanie z psałterzy i modlitewników podczas mszy i nabożeństw. Prestiż konfraterni wzrastał dzięki wieczystym odpustom nadanym przez papieża Innocentego X 5 kwietnia 1646 roku. Członkowie bractwa wywodzili się głównie z magistratu i patrycjatu miasta. Msze wotywne brackie, znane jako msze literatów, odprawiano co niedzielę przy ołtarzu głównym ku czci Trójcy Świętej. Bractwo posiadało ołtarz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, wzbogacony o wezwanie Trójcy Świętej.
Strzeleckie	od 1681	Bydgoskie Bractwo Kurkowe, oprócz roli militarnej, od 1681 r. pełniło również funkcję bractwa kościelnego, którego patronem była Trójca Święta. Liturgię bracką najprawdopodobniej celebrowano przy ołtarzu głównym.

Ponadto w Bydgoszczy powstawały liczne bractwa kościelne, które przyczyniały się do religijnego współzawodnictwa, jak na przykład:

• bractwo Świętego Walentego, przy szpitalnym kościele Świętego Krzyża, na przedmieściu Poznańskim,
• bractwa: Matki Boskiej Szkaplerznej, Świętego Józefa, Świętego Różańca, Opieki Matki Boskiej przy kościele karmelitów, w Gdańsku w przedmieściu,
• bractwa: Świętej Anny oraz Świętego Antoniego, przy kościele bernardynów, na przedmieściu Kujawskim,
• bractwa: Świętej Urszuli i Aniołów Stróżów przy kościele klarysek, na przedmieściu gdańskim.

Od XVI wieku cechy rzemieślnicze zaczęły poszerzać swoją działalność o aspekty duchowe w strefach religijnych, zlecano msze dla swoich zmarłych i przy okazji krąg społeczny rozrastał się o nowe bractwa parafialne. Do 1745 roku zanotowano 5 takich ołtarzy oraz nowe wzniesione, które pozwalały klasyfikować ich zagadnienia odbywania mszy w kościele.

Dzieje w okresie zaboru pruskiego 1772–1920

Po przystąpieniu Bydgoszczy do Królestwa Prus w wyniku I rozbioru, kościół farny nie znajdował się w dobrym stanie. W 1794 roku na wymagania insurekcji Kościuszki przekazano z jego wyposażenia wiele kosztowności oraz 256 grzywien srebra, cenne dary docierały także z klasztorów jezuitów i bernardynów.

Początkowo XIX wieku kościół obliczał się do ruiny i był użytkowany przez wojska francuskie oraz rosyjskie w czasach Księstwa Warszawskiego, co spowodowało zniszczenie większości ołtarzy bocznych.

W latach 1819–1829 przeprowadzona została gruntowna renowacja obiektu sfinansowana przez Królestwo Prus oraz likwidacja trzech kaplic bocznych. Zachowano jedną z kaplic. Rewaloryzacja obejmowała przejęcie dawnych ołtarzy, do których dodane zostały nowe płaskorzeźby dzięki wyposażeniu likwidowanych klasztorów.

Restaurację świątyni zakończono w 1831 roku, na nowo konsekrowano. Przez 1875 rokiem dla poprawy jej stanu w obrębie kaplicy liturgicznej dobudowano neogotycką ruinę.

W ciągu XIX wieku, z uwagi na likwidację klasztorów karmelitów oraz bernardynów, przeniesiono do fary istniejące bractwa klasztorne. Ostatecznie pośredniej XX wieku kościół farny staje się jednym z najważniejszych duchowych miejsc dla Polaków na terenach bydgoskich. Kościół pomocniczy pozostaje pod zarządem niemieckiej narodu i pozostaje jako jedyny.

W trudnych latach Kulturkampfu, kościół musiał stawić czoła nieznanym czynnikom, ponieważ władzę niemieckie zablokowały dostępu młodzieży gdańskich ośrodków do kościoła, gdzie koncentrowano polskie oddziały za cenę głoszenia kazań w swoim języku.

W 1919 roku na rynnie dachu na płd-zach. stronie kościoła umieszczono symbol polskiego orła, który przetrwał czas II wojny światowej.

Okres międzywojenny

Po przywróceniu Polski na mapę, pięć mniejszych parafii wyodrębniono z opieki duszpasterskiej fary, celem zmniejszenia jej obciążenia. W 1924 roku kościół farna obejmował nadzór nad 100 tys. wiernych.

W czasie 1922–1926 renowacja wnętrza przeszła gruntowny proces, kierowany przez ówczesnego proboszcza ks. Tadeusza Skarbka-Malczewskiego. Zakres prac objął zarówno prace malarskie jak i witrażowe, zarówno w okresie pokrycia scen, czynionych przez Stefana Cybichowskiego, które przeprowadzono w latach 1922–1925, jak i w latach 1923–1924.

II wojna światowa

9 stycznia 1940 roku niemieckie władze przekazały farny kościół w ręce Niemców, a Polakom odebrały dostęp do niego. Proboszczem został ks. Alojzy Kaluschke, który wcześniej pracował w kościele pojezuickim. Niemieckie zarządzenia wprowadziły ewakuację wartościowych zbiorów do głębi Rzeszy. W wyniku tego, polski personel zarządzał przekazaniem wartościowych obiektów do mieszkań w pobliskich dworach. W dniu 23 lipca 1943 roku obraz Matki Boskiej z Różą, uznawany za dzieło wysokiej klasy, został wywieziony do kościoła w Mąkowarsku. Wraz z obrazem, wydobywanie i zmianę prawiają człon kita.

W czasie walk o wyzwolenie Bydgoszczy w styczniu 1945 roku, kościół wystąpił przed dewastacją. Destrukcję spowodowały uzbrojone trupy i usunięcia do witraż oraz dach.

Okres powojenny

Po II wojnie światowej, nowy duchowny w osobie ks. Franciszka Hanelta przystąpił do działań zaradczych wobec usunięcia szkód wojennych. W 1950 roku obraz Madonny z Różą poddano konserwacji na uniwersytecie UMK w Toruniu. W latach 1952–1954 podjęto prace renowacyjne.

W kolejnych dziesięcioleciach świątynia zyskała na znaczeniu. W 1966 roku prymas Stefan Wyszyński ukoronował wizerunek Madonny z Różą, nadając jej tytuł Matki Bożej Pięknej Miłości. W latach 1982–1996 przy kościele rezydował wikariusz biskupi dla Bydgoszczy, Jan Nowak, któremu zawdzięczamy wiele zmian w otoczeniu.

5 września 1993 roku arcybiskup gnieźnieński, Henryk Muszyński, nadając przywilej kościołowi farnego, ustanowił kapitułę bydgoską pod wezwaniem Matki Bożej Pięknej Miłości..

7 czerwca 1999 roku papież Jan Paweł II nadał farze tytuł konkatedry archidiecezji gnieźnieńskiej, a w 2001 roku, w roku jubileuszu 750-lecia schaplerza, dokonano uroczystej rekoronacji drugiego czczonego wizerunku maryjnego, Matki Bożej Szkaplerznej. W 2002 roku obchodzono 500-lecie fary, z tej okazji Jan Paweł II przesłał wiadomość do bydgoszczan.

Rok później poświęcono także Drzwi Jubileuszowe. Od 1997 roku prowadzono ogólne prace konserwacyjne, które doprowadziły do odnowy wnętrz i murów zewnętrznych. W 2002 roku kaplica św. Krzyża z odrestaurowaną polichromią w stylu art déco, została zaadoptowana na kaplicę całodobowej spowiedzi. W przestrzeni stref nie zapomniano o figure św. Jana, charakterystycznym elemencie wystroju dawnego ołtarza.

25 marca 2004 roku, na mocy dekretu wydanego przez papieża, kościół stał się katedrą nowo utworzonej diecezji bydgoskiej. Patronką diecezji ustanowiono Matkę Boską Pięknej Miłości, której to obraz znajduje się w ołtarzu głównym.

W 2013 roku wymieniono pokrycie dachu nad prezbiterium, zakrystią i wieżą kościoła oraz wzmocniono drewnianą konstrukcję dachu. Działania te były niezbędne w kontekście $ historii konserwacji kościoła. W 2015 roku przeprowadzono wymianę dachówek, co uformowało powstanie modernizacji konstrukcji dachu głównej nawy (koszt robót wyniósł 1,5 mln zł).

W 2017 roku między nawami północną i środkową odkryto kryptę pod posadzką katedry. W trakcie dalszych badań archeologicznych, 2 stycznia 2018 roku odnaleziono ukryty skarb, składający się z 200 wyrobów z XVII wieku, a także monety z tego okresu. Przewiduje się, że skarby pochodzą z lat potopu szwedzkiego.

W marcu 2018 roku znaleziono srebrne monety oraz fundamenty starego ołtarza. Dodatkowo uprzedzono o konieczności zabezpieczenia ołtarza głównego, który nie był na stałe przymocowany do podłoża.

W wyniku przyznania dotacji województwa, w 2018 roku zaczęły się prace ratunkowe, które mają na celu coroczną restaurację do połowy 2019 roku.

Na przestrzeni minionych lat, wiele elementów kościelnych przywrócono do pierwotnej świetności. Kapitularz przekształci się w skarbiec dostępny dla zwiedzających.

Najstarsze wzmianki pisane dotyczące kościoła

W historii Katedry św. Marcina i Mikołaja w Bydgoszczy istnieje wiele ważnych wzmiank dotyczących tego kościoła, które stanowią kluczowy element jej dziedzictwa kulturowego. Pierwsze pisane ślady datują się na początek XIV wieku, a ich odpowiednie zestawienie można znaleźć w poniższej tabeli.

Nr	Data	Opis	Źródło
1.	1346	Informacja o założeniu fary w czasie lokacji miasta przez wójtów bydgoskich oraz jej budowie przez mieszkańców	Wojciech Łochowski. Kronika miasta Bydgoszczy (XVII wiek). Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, lustracja bydgoskiego starostwa z 1661 r., wizytacja miejscowej parafii z 1699 roku
2.	22 lipca 1402	Pierwsza wzmianka dotycząca parafii bydgoskiej w osobie rektora bydgoskiego kościoła parafialnego o imieniu Krystyn	Rejestr dokumentów Archiwum Diecezjalnego w Płocku
3.	1408	Wspomniano o miejskim kościele pod wezwaniem św. Mikołaja, znajdującym się na południowym brzegu Brdy, naprzeciw Wyspy Młyńskiej	Kodeks Dyplomatyczny Polski, t. 2, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski. Warszawa 1848–1852
4.	1417	Wzmianka o kościele, opatrzonej tytułem świątyni parafialnej Bydgoszczy pw. św. Mikołaja	P. Szczaniecki. Obrzęd poświęcenia kościoła i jego znaczenie w dziedzinie religijnej, obyczajowej i kulturalnej na podstawie źródeł polskich w XII wieku. Lublin 1926
5.	1425	Fara została zniszczona podczas wielkiego pożaru miasta, w trakcie którego spłonęły również dokumenty miejskie, a sprawcą był mieszczanin Witakowski	Wojciech Łochowski. Kronika miasta Bydgoszczy (XVII wiek). Biblioteka Czartoryskich w Krakowie
6.	13 czerwca 1425	Informacja o pożarze kościoła, dokumentów miejskich oraz wszystkich domów w mieście	Preambuła do odnowionego bydgoskiego przywileju lokacyjnego, wydana przez króla Władysława Jagiełłę. Marticularum Regni Poloniae Summaria. Warszawa 1908–1961
7.	8 listopada 1424	Okólnik biskupa włocławskiego Jana Pelli, zwołujący synod duchowieństwa diecezjalnego do Bydgoszczy, planowany na 16 stycznia 1425 roku	Documenta ecclesias civitatis Bidgostiensis cencernentia, wyd. E. Becker. Berlin 1918
8.	9 maja 1460	Umowa między plebanem bydgoskim Mikołajem a poznańskim malarzem Wawrzyńcem Stulerem dotycząca namalowania i dostarczenia obrazu do ołtarza głównego	Wojciech Łochowski. Kronika miasta Bydgoszczy (XVII wiek). Biblioteka Czartoryskich w Krakowie
9.	9 grudnia 1466	Fundacja ołtarza Najświętszej Marii Panny (później Ofiarowania Marii Panny) przez starostę bydgoskiego Jana Kościeleckiego, za zgodą króla Kazimierza Jagiellończyka	Ecclesiae parochialis Bidgostiensis tituli sanctorum Martini et Nicolai potificis fundationes, inctriptiones, obligations etc. (…) 1649. Biblioteka Czartoryskich w Krakowie
10.	1466	Biskup włocławski Jakub z Sienna założył Bractwo Bożego Ciała w kaplicy św. Anny, na prośbę wiernych wyrażoną przez rajców bydgoskich	Documenta ecclesias civitatis Bidgostiensis cencernentia, wyd. E. Becker. Berlin 1918
11.	1483	Burmistrz bydgoski Mikołaj Giza wraz z synem księdzem Stanisławem ufundowali ołtarz św. Stanisława męczennika w kościele parafialnym	Documenta ecclesias civitatis Bidgostiensis cencernentia, wyd. E. Becker. Berlin 1918, Ecclesiae parochialis Bidgostiensis tituli sanctorum Martini et Nicolai potifices fundationes, inctriptiones, obligations etc. (…) 1649. Biblioteka Czartoryskich w Krakowie
12.	24 lutego 1497	Synod cząstkowy duchowieństwa diecezji włocławskiej odbył się w Bydgoszczy pod przewodnictwem biskupa włocławskiego Krzesława z Kurozwęk	Statuta Synodalia dioecesis Wladislaviensis et Pomeraniae, wyd. Z. Chodyński. Warszawa 1890
13.	14 września 1502	Król Aleksander Jagiellończyk polecił biskupowi włocławskiemu, Krzesławowi z Kurozwęk, wikariusza bydgoskiej fary, Łukasza, na wakujące probostwo fordońskie	Marticularum Regni Poloniae Summaria. Warszawa 1908–1961
14.	październik 1502	Przywilej wydany przez Gabriela, kardynała i legata papieskiego, na prośbę starosty bydgoskiego, Andrzeja Kościeleckiego, pozwalający proboszczom bydgoskim na organizowanie uroczystych procesji z Najświętszym Sakramentem w kościele farnym w określone dni świąteczne	Akta parafii katolickiej św. Marcina i Mikołaja w Bydgoszczy
15.	1505	Biskup włocławski Wincenty Przerębski zatwierdził utworzenie ołtarza Najświętszej Dziewicy Maryi, ufundowanego przez bydgoskich mieszczan: złotnika Szymona i Annę	Statuta Synodalia dioecesis Wladislaviensis et Pomeraniae, wyd. Z. Chodyński. Warszawa 1890
16.	kwiecień 1510	Synod duchowieństwa diecezji włocławskiej odbył się w Bydgoszczy	Statuta Synodalia dioecesis Wladislaviensis et Pomeraniae, wyd. Z. Chodyński. Warszawa 1890

Patronowie

Na początku istnienia fary jej patronem był św. Mikołaj z Miry. W trakcie konsekracji, która odbyła się w 1466 roku, ustanowiono czterech świętych biskupów jako jej patronów: Mikołaja, Marcina, Wojciecha oraz Stanisława. Warto zauważyć, że pełne wezwanie nie było często stosowane, gdyż nazwa świątyni zmieniała się w zależności od aktualnych preferencji kultowych. W różnych okresach na czoło listy patronów wysuwano najczęściej św. Mikołaja lub św. Marcina z Tours.

Kolejna konsekracja, która miała miejsce w 1831 roku, przyniosła ze sobą modyfikacje. Wtedy to wezwanie kościoła zostało ograniczone jedynie do dwóch świętych biskupów, a mianowicie św. Marcina oraz św. Mikołaja.

Kult wizerunków maryjnych w kościele

W bydgoskiej katedrze możemy odnaleźć dwa znane obrazy maryjne, które od wieków przyciągają wiernych i są źródłem licznych łask. Pierwszym z tych dzieł sztuki jest gotycki wizerunek Madonny z Różą, umiejscowiony w barokowym ołtarzu, który zyskał status ołtarza głównego podczas renowacji zakończonej w latach 1819–1829. Już w XVII wieku ten malowidło zaczęło być otaczane kultem dzięki cudownej łaskawości, co potwierdzają historyczne dokumenty wizytatorów parafii.

W latach 1699–1712 związany był z nim szczególny odpust papieski, który miał na celu wyzwalanie dusz z czyśćca, a jego przyznawanie odbywało się co dziesięć lat za zgodą Stolicy Apostolskiej. W dowód wdzięczności za wszelkie łaski, na obrazie wieszano liczne wota. Jednak kult ten osłabł w czasie niewoli narodowej, trwającej aż do roku 1920, aby ponownie ożyć i ukonstytuować się po odzyskaniu niepodległości, zwłaszcza po II wojnie światowej.

Wielką rolę w odnowieniu kultu odegrał proboszcz, ks. Tadeusz Skarbek-Malczewski, który w 1922 roku odkrył gotyckie malowidło spod metalowych sukienek. Obraz przeszedł dwukrotną konserwację, którą wykonali Jan Rutkowski w latach 1922–1923 oraz Leonard Torwirt w 1950 roku. Dodatkowo, jego koronacja była także dwukrotna – pierwsza miała miejsce 29 maja 1966 roku, dokonał jej kardynał Stefan Wyszyński, prymas Polski. Nazwał ją wówczas Matką Bożą Pięknej Miłości, a w ceremonii uczestniczył również kardynał Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II, który powrócił do Bydgoszczy 7 czerwca 1999 roku, aby w trakcie mszy św. na bydgoskim lotnisku udekorować obraz dwiema nowymi koronami.

Drugim ważnym wizerunkiem jest obraz Matki Bożej Szkaplerznej, datowany na około 1700 rok. Początkowo znajdował się on w kościele karmelitów bydgoskich, jednak po jego zniszczeniu w 1822 roku, został przeniesiony do kościoła farnego wszedł na nowe miejsce. Obraz ten również cieszył się kultem i był koronowany w odległych czasach, a jego rekoronacji w nowoczesnej historii dokonał arcybiskup gnieźnieński Henryk Muszyński w 2001 roku. Ten wizerunek był szczególnie szanowany przez członków Bractwa Szkaplerznego, które kwitło zwłaszcza w XVIII i XIX wieku w Bydgoszczy.

Obiekty związane z kościołem

Szkoła parafialna

W kontekście instytucji edukacyjnych powiązanych z kościołem w Bydgoszczy, szkoła parafialna, znana również jako gimnazjum, odgrywała istotną rolę. Jej działalność sięga drugiej połowy XIV wieku, a w końcu XVI stulecia mogła się pochwalić około 150 uczniami, którzy kształcili się w zakresie siedmiu sztuk wyzwolonych. W osobnym artykule można znaleźć szczegóły dotyczące budynku, w którym ta placówka się mieściła.

Pod kierunkiem nauczyciela oraz kantora, młodzież męska nie tylko poznawała teorię, ale również angażowała się w praktykę liturgiczną, szczególnie w dziedzinie śpiewu. W drugiej połowie XVI wieku młodzież korzystała z katechizmu autorstwa Piotra Kanizjusza, jezuitu, co wpłynęło na ich rozwój duchowy i intelektualny. Jednak pod koniec XVII wieku, w miarę jak uczniowie zamożniejszych rodzin zaczęli odchodzić do renomowanych kolegiów jezuickich lub innych gdańskich i elbląskich, szkoła parafialna straciła swą dawną świetność.

Biblioteka farna

W zakresie zasobów edukacyjnych, na szczególną uwagę zasługuje biblioteka farna, która gromadziła książki dla kapłanów i personelu szkoły. Około 1712 roku księgozbiór nosił liczbę 144 tomów, a w 1763 roku spadł do 97 woluminów. Większość zbiorów została wykorzystana do celów edukacyjnych i praktyk liturgicznych, w tym mszałów oraz ksiąg liturgicznych. Księgozbiór nie mógł się jednak równać z bogatymi zbiorami bydgoskich klasztorów, z których najsłynniejsi byli bernardyni, dysponujący około 1500 tomami już w XVIII wieku.

Biblioteka zawierała dzieła z zakresu teologii, filozofii, a także prawa kanonicznego. Egzemplarze Biblii i kodeksy liturgiczne były szczególnie cenione. Niestety, bibliotekę dotknęły różne zawirowania i spadki liczby tomów, które miały miejsce na przestrzeni lat.

Cmentarz

Cmentarz przykościelny powstał w XIV wieku, równocześnie z powstawaniem parafii oraz budową kościoła, pozostając funkcjonalny do końca XVIII wieku. Po tym czasie, według zarządzenia pruskiego, powstał Cmentarz Starofarny, zlokalizowany w większej odległości od świątyni. Znaczna część ciał zasłużonych miejscowych mieszkańców była grzebana w kryptach ulokowanych pod posadzką, co podkreślało znaczenie duchowieństwa i patrycjatu w życiu miasta.

W 1906 roku, z powodu zapełnienia, ks. proboszcz Ryszard Markwart założył na północnych obrzeżach Bydgoszczy Cmentarz Nowofarny, który również stał się miejscem ostatniego spoczynku dla wielu zasłużonych mieszkańców.

Dzwony

Początki związane z dzwonami farnymi mają miejsce w połowie XVII wieku, kiedy umieszczono je w nowej dzwonnicy wzniesionej w XVI wieku. Wśród dzwonów znajdowały się: „Marcin” – ważący 475 kg, „Maria” – 300 kg, „Mikołaj” – 400 kg oraz „św. Duch” – 190 kg. Dzwon „Józef” o wadze 550 kg dołączył do grupy dzwonów w 1838 roku, co świadczy o rozwoju i zmianach w zasobach dzwonnicy.

Na początku XIX wieku, w dzwonnicy kościoła farnego znajdowało się pięć dzwonów, a ich historia związała się także z przetapianiem przez ludwisarzy, jak Fryderyk Schultz w latach 1864 i 1865. Dzięki staraniom proboszcza Ryszarda Markwarta, po I wojnie światowej podejmowane były starania o pozyskanie nowych dzwonów, a dwa dzwony historyczne z Kamieńca Podolskiego zostały zachowane. W związku z działalnością na rzecz ochrony dzwonów, w 1929 roku sprowadzono nowe dzwony, które niestety w czasie II wojny światowej zostały zrabowane.

Wspomniane dzwony, które przetrwały wojnę, mają swoje korzenie w Kamieńcu Podolskim, w tym dzwon z 1641 roku, który stał się symbolem miejscowej historii, jak również dzwon dominikański z 1737 roku, zachowany dzięki staraniom wielu pokoleń.

Architektura

Forma zewnętrzna

Budynek kościoła prezentuje styl gotycki, charakteryzujący się orientacją, ceglaną konstrukcją i halową strukturą. Świątynia ma trójnawowy układ z prezbiterium zamkniętym trójbocznie oraz kwadratową wieżą usytuowaną od strony południowej. Na zachodzie można zauważyć piętrową kruchtę z podcieniem, gdzie umieszczono główne wejście. Drzwi, wykonane z dębu w XVII wieku, są ozdobione herbami i inicjałami bydgoskich rzemieślników.

Kościół ma wymiary 24 × 24 m, co czyni go stosunkowo wysoką budowlą. Jego korpus dekorują bogato zdobione szczyty z obramowaniami jak i schodkowy szczyt zachodni, który jest wypełniony sześcioma strefami blend. Na szczycie znajduje się kuty krzyż oraz wiatrowskaz w formie trąbiącego anioła, datowany na 1848 rok. Po wschodniej stronie szczyt dzieli sześć wielobocznych lizen, które przechodzą w sterczyny, a między nimi widnieją blendy w nieregularnym układzie.

Dach kościoła wieńczy osiem boków barokowej wieży sygnaturki, która została zbudowana przez Wojciecha Łochowskiego w 1660 roku i pokryta blachą. Wnętrze prezbiterium zdobi sklepienie sieciowe, a w nawach zastosowano sklepienia gwiaździste. W zakrystii zamontowano sklepienie kolebkowe (XVII/XVIII w.), podczas gdy w zachodnim przedsionku znajduje się sklepienie krzyżowe (XVI/XVII w.). W kruchcie pod wieżą umieszczono natomiast sklepienie kopulaste, wyróżniające się neogotyckimi żebrami (XIX/XX w.).

Wyróżniające się elementy architektury późnogotyckiej obejmują ornamenty sieciowe oraz łuki „ośli grzbiet”. Przy ścianie południowej umiejscowione są „kamienie chlebowe”, które wedle wierzeń miały chronić chleb powszedni dla wiernych. Otwory okienne mają formę łuku ostrego. Miedzynawowe filary są osadzone na cokołach i zwieńczone gzymsem, podtrzymując ostrołukowe arkady. Fryz korony oraz barokowy gzyms koronujący wieńczy ściany prezbiterium.

Trzy kondygnacje wieży kościelnej dzieli fryz opaskowy, a dwie dolne zbudowane są na dastawie ściennych blendach o łukach w kształcie oślego grzbietu. Najwyższa kondygnacja została dodana w wyniku renowacji kościoła w 1650 roku. Istnieje przypuszczenie, iż niegdyś wieżę zwieńczała drewniana konstrukcja. W kruchcie pod wieżą można dostrzec ostrołukowy portal gotycki, który pochodzi z drugiej połowy XV wieku.

Kaplica

W północnej nawie bocznej znajduje się jedyna ocalała z czasów zaborów kaplica św. Krzyża, datowana na 1617 rok. Jej zdobienia obejmują okulusy oraz profilowany gzyms, a na zewnątrz znajduje się renesansowa kopuła zwieńczona latarnią opartą na kamiennych filarach, ozdobionych maszkaronami. Hełm kopuły ma dzwonowaty kształt, a na szczycie widnieje krzyż. Zewnętrzna część kopuły jest pokryta złoceniami, natomiast wnętrze zdobi polichromia w stylu art déco. W 2002 roku miejsce wejścia do kaplicy, uprzednio odgrodzone kutą kratą, zastąpiono przeszkleniem w celu umożliwienia całodziennego dyżuru spowiedniczego.

Wnętrze

Wnętrze świątyni urzeka barokowym wykończeniem z XVII wieku. Siedem barokowych ołtarzy, które są jego główną ozdobą, wyróżnia ciekawe antepodia oraz historyczne obrazy i rzeźby. Najważniejszym z nich jest gotycki obraz Madonny z Różą z 1467 roku. Wśród pozostałych dzieł można wyróżnić renesansowy krucyfiks z 1525 roku znajdujący się w kaplicy św. Krzyża, a także obrazy: św. Antoniego (II poł. XVI w., szkoła florencka), św. Barbary (II poł. XVII w.), św. Józefa z młodocianym Chrystusem (ok. 1690), Matki Bożej Szkaplerznej (1700) oraz św. Rocha (1841).

Ołtarze

Wezwanie	Miejsce	Opis	Zdjęcie
Najświętsza Maryja Panna, Święty Marcin, Święty Mikołaj	Wschodnia część prezbiterium (ołtarz główny).	Barokowy ołtarz główny, polichromowany (około 1666 r., odnowiony w latach 1922–1926). Retabulum z rzeźbami patronów kościoła: biskupów św. Marcina i św. Mikołaja, dwóch aniołów z kielichem i hostią centralnie oraz dwóch aniołów w górnej kondygnacji z Gołębicą Ducha Świętego na zwieńczeniu. W centrum ołtarza w złocistej ramie gotycko-renesansowy obraz „Bydgoskiej Madonny” – Matki Bożej Pięknej Miłości z Dzieciątkiem Jezus, trzymająca różę, z postacią fundatora klęczącą u jej stóp (4. ćw. XV w.). Górna kondygnacja zawiera kolisty barokowy obraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z parą klęczących fundatorów oraz nieznanymi herbami (pocz. XVIII w.). Po obu stronach ołtarza, pod oknami – dwa barokowe świeczniki (XVIII/XIX w.)	_
Matka Boża Szkaplerzna	W nawie północnej, w zamknięciu.	Barokowy ołtarz (2. poł. XVII w.) z rzeźbami dwóch zakonnic oraz dwóch aniołów z kartuszami na belkowaniu. W zwieńczeniu popiersie Boga Ojca. W polu środkowym słynący z łask obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, znany jako Matka Boża Karmelitańska (około 1700 r.), pochodzący z kościoła karmelitów, w srebrnych, trybowanych sukienkach. W górnej kondygnacji obraz Małej Świętej Rodziny – Ucieczka do Egiptu (XVII/XVIII w.) oraz figury dwóch świętych.	_
Święty Józef	W nawie południowej, w zamknięciu.	Polichromowany ołtarz z kościoła karmelitów, z barokowymi obrazami: św. Józefa z młodym Chrystusem (2. poł. XVII w.) oraz Świętej Rodziny na zasuwie (początek XVII w., z dawnej kaplicy św. Anny). W retabulum postaci św. Andrzeja i św. Piotra (2. poł. XVII w.). W nasadzie ołtarza obraz Zwiastowanie oraz rzeźby dwóch zakonników i anioła w zwieńczeniu. W ciągu najbliższych lat planowana jest renowacja tego ołtarza przez miejskiego konserwatora zabytków.	_
Święta Barbara	W nawie północnej, przy północnej ścianie.	Późnobarokowy ołtarz (1. poł. XVIII w.) z obrazem św. Barbary (2. poł. XVII w., pochodzenia włoskiego lub flamandzkiego); w nasadzie ołtarza – obraz św. Wawrzyńca (XVIII w.); w retabulum postacie dwóch zakonnic.	_
Święty Antoni Padewski	W nawie południowej.	Ołtarz (pocz. XVIII w.), pochodzący z kościoła bernardynów bydgoskich, z malowanym na blasze barokowym obrazem św. Antoniego z Dzieciątkiem (2. poł. XVI w., malowany na płycie cynowej, szkoła florencka), ze srebrną sukienką (1. poł. XVIII w.). W górnej kondygnacji obraz Opłakiwanie (pocz. XIX w.) oraz tabernakulum relikwiarzowe (poł. XVII w., przekształcone). Ołtarz w 2014 roku przeszedł renowację, przywracającą jego oryginalną kolorystykę (pierwotnie dominował ciemny pomarańcz i zieleń, a ołtarz był czterokrotnie przemalowywany).	_
Święty Roch	W nawie południowej.	Ołtarz (1696 r.) fundowany przez Stanisława i Helenę Konarskich, pochodzący z kościoła bernardynów; w polu środkowym obraz św. Rocha (1841) w srebrnej sukience; obok aniołek z chustą z napisem: eris in peste patronus (będziesz opiekunem podczas zarazy); w górnej kondygnacji barokowy obraz Męczeństwo św. Kryspina i Kryspiniana (1690 r.). W trakcie konserwacji ołtarza w latach 2016-2017 odkryto oryginalne XVII-wieczne detale, przykryte snycerką z połowy XIX wieku.	_
Święty Krzyż	W kaplicy św. Krzyża.	Polichromowany barokowy ołtarz (poł. XVII w., przekształcony w XIX w. oraz około 1920 r.) z rzeźbami: w polu środkowym renesansowy krucyfiks (1525 r.) na nowym tle, z boku postacie św. Grzegorza i św. Weroniki; w nasadzie ołtarza płaskorzeźba Zmartwychwstanie. Mensa w kształcie sarkofagu z płaskorzeźbioną dekoracją akantowo-wstęgową (około 1730 r.), z tabernakulum. W podziemiach znajdują się grobowce burmistrzów bydgoskich: Łochowskich i Orłowity.	_

Relikwie

W skarbczyku farnych relikwii znajduje się obecnie siedemnastu kości Jedenastu Tysięcy Świętych Dziewic, towarzyszek św. Urszuli, pozyskanych z kościoła pobernardyńskiego. Relikwie te są przechowywane w tabernakulum ołtarza św. Antoniego.

Wystrój i wyposażenie

Kościół posiada zarówno oryginalne wyposażenie, które przetrwało czasy zniszczeń i grabieży, jak i elementy pochodzące z nieistniejących bydgoskich kościołów, takich jak te karmelitów i bernardynów, które zostały zlikwidowane przez pruskie władze.

Niektóre z najważniejszych elementów wyposażenia to:

Element	Lokalizacja	Szczegóły	Obrazek
Figura Świętego Jana Apostoła i Ewangelisty	W zamknięciu nawy południowej, obok ołtarza św. Józefa.	Była częścią wystroju ołtarza w zlikwidowanej XVII-wiecznej kaplicy św. Jana. Po rozbiórce kaplicy w latach 20. XIX wieku figura znalazła się w okiennej wnęce kościoła pojezuickiego. W 1927 roku przeniesiono ją do Muzeum Miejskiego (Okręgowego), a po 2000 roku, po renowacji, wróciła do katedry.	_
Ambona	Umiejscowiona na filarze międzynawowym.	Rokokowa ambona z XVIII wieku, pochodząca z kościoła karmelitów. Na zapiecku znajduje się obraz, który przedstawia męczeństwo błogosławionego karmelity Stanisława Bydgosty, z 1420 roku.	_
Stalle karmelitańskie	Na bocznych ścianach prezbiterium.	Wykonane z drewna, polichromowane, w stylu rokoka. Każda ze ścian ma stalle siedmio- i dwudzielne, pochodzące z kościoła karmelitów; zbudowane w drugiej połowie XVIII wieku. Na zapieckach stalli namalowane są obrazy świętych i błogosławionych karmelitów. W latach 2017–2018 przeszły renowację mającą na celu przywrócenie oryginalnej białej kolorystyki oraz konserwację najstarszych malowideł.	_
Stalle	Na zachodniej ścianie.	Wykonane z drewna, rzeźbione, sześcio- i siedmiodzielne, w stylu rokoka. Wspomniane podczas wizytacji w 1763 roku. Utrzymywane są w niezmiennej lokalizacji przy zachodniej ścianie świątyni.	_
Konfesjonały	Na bocznych ścianach oraz w kaplicy św. Krzyża.	W południowej części znajdują się dwa konfesjonały barokowe (1. poł. XVIII wieku), a na północnej ścianie są trzy kolejne konfesjonały z XVIII wieku.	_
Kute kraty	W prezbiterium pod chórem.	Pod chórem zlokalizowane są trzy kute w żelazie kraty o bogatym wzornictwie (XVI/XVII w.), a obok znajduje się nowoczesna kuta krata z motywem ślimacznic przy drzwiach prowadzących na chór muzyczny. Dawniej do kaplicy św. Krzyża dostęp zamykała ozdobna, barokowa krata (1. poł. XVII w.) z kościoła klarysek, która została zwrócona tej świątyni w latach 50. XX wieku.	_
Witraże	W prezbiterium oraz na ścianie zachodniej.	Pięć witraży zostało zaprojektowanych i wykonanych przez artystę malarza Henryka Nostitz-Jackowskiego z Poznania (1923–1924). Po zniszczeniach wojennych uzupełniał i konserwował je jego uczeń, artysta witrażysta Edward Kwiatkowski z Torunia (1949–1954). Dwa witraże w prezbiterium wykonano według techniki stosowanej w XIII-wiecznych gotyckich witrażach w kościele Saint-Chapelle w Paryżu, które są uznawane za jedne z najpiękniejszych na świecie. Tematyka witraży zamyka się w kręgu mariologicznym, przedstawiając tajemnice Różańca Świętego, przeplatane inwokacjami z Litanii Loretańskiej. Każdy witraż składa się z 36 pól o wymiarach 70 × 80 cm, a barwione szkło (najczęściej czerwone, żółte, zielone i niebieskie) oprawiono w ołów i cynę.	_
Polichromia	Na ścianach, sklepieniach i filarach.	Modernistyczna polichromia wnętrza świątyni została zrealizowana w latach 1922–1925 przez Henryka Jackowskiego z Poznania, według projektu Stefana Cybichowskiego. Po 2000 roku przeszła konserwację i renowację. Zakończenia filarów w nawie głównej zdobią wymalowane emblematy: orła z koroną, gryfa pomorskiego oraz herb Bydgoszczy.	_
Chrzcielnica	Na ścianie tęczowej.	Późnorenesansowa chrzcielnica, wykonana z mosiądzu i pozłacana, z rytymi przedstawieniami świętych: Wojciecha i Mikołaja oraz sceną Chrztu w Jordanie. Została ufundowana w 1611 roku przez Wojciecha Łochowskiego, burmistrza Bydgoszczy. Posiada gmerk oraz monogram fundatora. Jest otoczona drewnianą balustradą, z polami wypełnionymi ozdobną kutą kratą w stylu regencji (około 1730 roku).	_
Stacje Drogi Krzyżowej	Na ścianach i filarach międzynawowych.	Stacje zostały wykonane w 1910 roku przez polskiego artystę rzeźbiarza Franciszka Blacka z Francji, który był bydgoszczaninem.	_
Drzwi Jubileuszowe	W wejściu do kruchty podwieżowej.	Ufundowano je z okazji potrójnego jubileuszu: 2000-lecia chrześcijaństwa, 1000-lecia metropolii gnieźnieńskiej i 500-lecia kościoła farnego w Bydgoszczy. Spiżowe drzwi stworzył bydgoski rzeźbiarz Michał Kubiak, a poświęcił je 20 kwietnia 2003 roku arcybiskup gnieźnieński Henryk Muszyński. Sceny przedstawione na awersie i rewersie ukazują drogę kościoła powszechnego oraz diecezjalnego.	_

Lista ruchomych zabytków z przedrozbiorowej proweniencji obejmuje:

• kilkanaście naczyń i szat liturgicznych z XVI–XVIII wieku: monstrancję, puszkę, kielich, dwie pateny, dwie kadzielnice, łódkę na kadzidło, cztery lichtarze oraz cztery ornaty,
• pięć płyt nagrobnych (XVI–XVII w.),
• jedno epitafium (XVII w.),
• kamienną kropielnicę z podwieżowej kruchty (XV w.).

Nagrobki i tablice pamiątkowe

Wewnątrz oraz w kruchcie kościoła znajdują się liczne tablice pamiątkowe oraz płyty nagrobne, w tym niektóre z czasów przedrozbiorowych. Na zewnętrznych ścianach kościoła umieszczono także tablice pamiątkowe oraz kamienie memorialne.

Miejsce	Rok zał.	Ku czci	Zdjęcie
Na ścianie zachodniej nawy północnej.	1580	Kamienne epitafium inskrypcyjne Stanisława Grzymały, rajcy miejskiego.	_
Na nawie południowej, obok ołtarza św. Rocha.	1630	Barokowa płyta nagrobna z czarnego marmuru, z inskrypcją burmistrza bydgoskiego Marcina Orłowity (1560–1630), fundatora nieistniejącej kaplicy św. Anny.	_
Na południowej ścianie prezbiterium.	XVII wiek	Barokowa płyta nagrobna z herbem burmistrza bydgoskiego Wojciecha Łochowskiego (zm. 1651), autora bydgoskiej kroniki.	_
Na zachodniej ścianie, nad stallami.	XVII wiek	Kamienna płyta nagrobna rodziny Łochowskich.	_
Na zamknięciu nawy południowej.	1833	Klasycystyczna płyta nagrobna Mikołaja Czapskiego (generała Wojsk Polskich, 1753–1833), z czarnego marmuru, z herbem Leliwa, panopliami oraz medalionem z portretem zmarłego, otoczonym stiukowym wieńcem laurowym.	_
Na zewnętrznej, południowej ścianie prezbiterium.	1948	Tablica ku czci proboszcza ks. kan. Józefa Schulza oraz księży wikariuszy: Jana Jakubowskiego, Stanisława Kopcia i Antoniego Świadka, zamordowanych podczas niemieckiej okupacji.	_
W kruchcie kościelnej.	1949	Tablica upamiętniająca 47 zamordowanych bydgoskich kupców; przeniesiona z dawnej Resursy Kupieckiej.	_
Na zewnętrznych ścianach kościoła.	1962	Tablice upamiętniające nieistniejące renesansowe kaplice rozebrane w latach 1815–1830: św. Anny z fundacji Orłowitów w 1555 r., św. Szczepana z fundacji Stefana Bogurskiego w 1605 r., św. Jana Ewangelisty z fundacji Rychłowskich w 1612 r.	_
W kruchcie kościelnej.	_	Tablica upamiętniająca proboszcza ks. Tadeusza Skarbek-Malczewskiego oraz artystów, którzy przeprowadzili remont świątyni w latach 1922–1926.	_
W kruchcie kościelnej.	1978	Tablica upamiętniająca powstańców wielkopolskich z 1919 r. oraz wkroczenie polskich wojsk do Bydgoszczy 20 stycznia 1920.	_
W kruchcie kościelnej.	1979	Tablica upamiętniająca zamordowanych 11 listopada 1939 r. przez Niemców: prezydenta Bydgoszczy Leona Barciszewskiego i jego syna Janusza.	_
Na ścianie południowej, obok ołtarza św. Antoniego.	1992	Epitafium z mosiądzu, zaprojektowane przez art. rzeźbiarza Aleksandra Dętkosia z Bydgoszczy, poświęcone pamięci Prymasa Tysiąclecia kard. Stefana Wyszyńskiego (1901–1981) oraz biskupów pomocniczych archidiecezji gnieźnieńskiej: Lucjana Bernackiego (1902–1975) i Jana Michalskiego (1914–1989).	_
Na ścianie nawy południowej.	1997	Mosiężna tablica poświęcona pamięci ks. Franciszka Hanelta, proboszcza fary (1946–1971), z portretem zmarłego w medalionie.	_
Przy południowej ścianie.	2000	Kamień memorialny upamiętniający 1000 lat metropolii gnieźnieńskiej.	_
Przy południowej ścianie.	2002	Kamień memorialny upamiętniający bydgoskich adwokatów – ofiary II wojny światowej.	_
W kruchcie kościelnej.	2002	Tablica upamiętniająca żołnierzy 16. Pułku Ułanów Wielkopolskich im. gen. Gustawa Orlicza-Dreszera, poległych w latach 1939–1945.	_
W kruchcie kościelnej.	2002	Tablica upamiętniająca ofiary obozów pracy i gułagów na Syberii, ufundowana przez Związek Sybiraków.	_
W zamknięciu nawy południowej.	2002	Tablica upamiętniająca wizytę apostolską Jana Pawła II w Bydgoszczy 7 czerwca 1999 r.	_
W kruchcie kościelnej.	2003	Tablica upamiętniająca utworzenie Drzwi Jubileuszowych, ufundowanych z okazji 500-lecia kościoła farnego oraz 1000-lecia archidiecezji gnieźnieńskiej.	_

Nad rynną dachową zainstalowano również blaszany orzeł polski, który został umieszczony w 1919 roku przez dekarskiego mistrza Ludwika Sosnowskiego. Z biegiem czasu przetrwał on zarówno okres pruski, jak i hitlerowską okupację.

Organy

Organy w kościele zostały zbudowane przez firmę Paula Voelknera w około 1907 roku. Instrument, o konstrukcji pneumatycznej, ma 28 głosów i jest wyposażony w 2 manuały oraz pedał. Niezbyt pewnym jest, czy od początku znajdowały się w katedrze. W przewodniku po Bydgoszczy Lech Łbik wspomina, że organy farne prawdopodobnie przeniesiono z rozebranego w 1940 roku kościoła pojezuickiego. Istnieje także prawdopodobieństwo, że w trakcie II wojny światowej zostały przebudowane przez firmę Josepha Goebla z Gdańska. Gruntowny remont organów przeprowadzono w 1965 roku, a następnie w latach 80. XX wieku oraz w 2018 roku.

Nepomuk

Aby dowiedzieć się więcej, zapraszam do przeczytania osobnego artykułu dotyczącego Pomnika św. Jana Nepomucena w Bydgoszczy. Przy kościele, w północnej części, można znaleźć wolnostojącą figurę św. Jana Nepomucena, datowaną na lata 1729–1745. To najstarsza zachowana rzeźba figuralna w Bydgoszczy, ustawiona „pod gołym niebem”.

---

Oceń: Katedra św. Marcina i Mikołaja w Bydgoszczy

---