Zbocze Bydgoskie

---

Położenie

Zbocze Bydgoskie rozciąga się w kierunku zachód-wschód, znajdując się na południe od rzeki Brdy oraz równolegle do niej. Miejsca, przez które przebiega, to:

• Prądów,
• Miedzyń,
• Jary,
• Wilczak,
• Szwederowo,
• Wzgórze Wolności,
• Wyżyny,
• Kapuściska,
• Czersko Polskie,
• Łęgnowo.

Na wschodnim odcinku zbocze tworzy łuk w kierunku południowego wschodu, stanowiąc granicę Doliny Łęgnowskiej. Wzdłuż tego zbocza przebiega równoleżnikowo, w niewielkiej, około 500 metrów, odległości od Kanału Bydgoskiego, rzeki Brdy, a w dalszym etapie – także Wisły.

Historia geologiczna

Zbocze Bydgoskie ma swoją genezę w klimacie peryglacjalnym, sięgającym schyłku zlodowacenia bałtyckiego, które miało miejsce około 14-12 tysięcy lat temu. Proces formowania się zbocza był rezultatem erozji bocznej wód płynących oraz procesów denudacyjnych. W okresie, gdy wody roztopowe oraz rzeki spływały z południowej Polski wzdłuż linii czoła lądolodu ku zachodowi, powstała Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, znana z rozszerzenia nazywanego Kotliną Toruńską. Z biegiem czasu, w miarę odpływu wód, pradolina ta ulegała pogłębieniu, poszerzaniu oraz tarasowaniu.

Zbocze zostało uformowane przez erozję boczną rzek, a kiedy doszło do obniżenia podstawy erozyjnej (dna doliny), nastąpił proces erozji wgłębnym, prowadzący do uformowania krawędzi limitującej powierzchnię terasy. Nowe odpływy wód, które pojawiły się wskutek przebicia przez Wisłę do Morza Bałtyckiego, miały miejsce około 12 tysięcy lat temu. Wówczas erozja, która wcześniej zwiększała wysokość skarpy, ulegała zatrzymaniu. Dno martwej pradoliny zaczęła wykorzystywać rzeka Brda, której bieg od Starego Miasta do Brdyujścia doświadczył głębokiej erozji wgłębnej. Woda w Brdzie była wówczas powiązana z poziomem Wisły, który z kolei zmieniał się w zależności od poziomu Bałtyku. Uformowała się holoceńska Dolina Brdy, w której znajdują się pięć tarasów rzecznych, szczególnie widocznych po północnej stronie tej rzeki.

Erozja dotknęła także obszaru Zbocza Bydgoskiego, które tworzyło południowy brzeg tej doliny. W ciągu ostatnich 10 tysięcy lat, deniwelacja zbocza wzrosła o kilkanaście metrów na odcinku od Szwederowa do Czersko Polskie. Przykładem skali erozji może być porównanie pierwotnego poziomu wysoczyzny morenowej wynoszącego około 90 m n.p.m. do najwyższego poziomu spływu wód pradoliną ku zachodowi, który wynosił 70 m n.p.m. oraz aktualnego poziomu wód Brdy przy ujściu do Wisły, wynoszącego 30 m n.p.m..

Procesy denudacyjne stanowiły kolejny etap w kształtowaniu zbocza. Nie pokryte jeszcze roślinnością, było podatne na osuwanie, spełzywanie oraz erozję w wyniku działania wód opadowych i podziemnych. Powstał złożony system dolinek denudacyjnych, w których budowa składa się z licznych odnóg oraz zagłębień. Na ich końcach powstały stożki napływowe utworzone z wypłukanych piasków i glin. Po ociepleniu klimatu, struktury terenu zostały stabilizowane przez systemy korzeniowe roślin. Dziś procesy erozji zachodzą głównie za sprawą ujęć wód gruntowych oraz wpływów antropogenicznych.

Na przestrzeni lat, Skarpa Południowa odgrywała rolę przewodnika rozwoju urbanistycznego miasta, aż do XX wieku, kiedy to na górnym tarasie zaczęły powstawać osiedla mieszkaniowe. Były one połączone z tarasem dolnym dzięki ciągom komunikacyjnym, które zostały poprowadzone w dolinkach. W wyniku tych działań, wiele fragmentów zbocza zostało znacząco przekształconych. Poza obszarami urbanistycznymi, w innych częściach utworzono tereny zielone, a wzdłuż górnej krawędzi pobudowano aleje widokowe. W XIX wieku, na odcinku ulicy Nakielskiej, Wałów Jagiellońskich i Toruńskiej, liczne tereny zbocza zostały przekształcone w celu wykorzystania rolniczego i sadowniczego oraz stworzono aleje spacerowe, jak w parku na Wzgórzu Wolności.

Charakterystyka

Zbocze Bydgoskie to unikalny pas terenu rozciągający się w granicach 100 do 400 metrów, znajdujący się w obszarze zbocza wysokiej terasy pradolinnej (IX) Kotliny Toruńskiej w Bydgoszczy. Wyraźne granice morfologiczne tego obszaru wyznaczają: podnóże zbocza, jego górna krawędź oraz górne odcinki dolinek erozyjnych wraz z wąwozami.

Ten teren pełni istotną rolę w rozdzieleniu dwóch mikroregionów fizyczno-geograficznych, a mianowicie Miasta Bydgoszcz Północne (dolny taras) oraz Miasta Bydgoszcz Południowe (górny taras). W zboczu można zauważyć znaczną różnicę wysokości: w części zachodniej osiąga ona około 15 metrów, w rejonie Starego Miasta oraz Wzgórza Wolności waha się od 25 do 35 metrów, a w Łęgnowie maksymalnie wynosi 40 metrów, co potwierdza link Łęgnowo.

Górna krawędź zbocza pozostaje stosunkowo wyrównana, z wysokością wynoszącą 68 do 71 metrów n.p.m., co stanowi poziom terasy pradolinnej IX. Z kolei na odcinku zachodnim (od Prądów do Wilczaka) można znaleźć dno pradoliny bydgosko-nakielskiej o wysokości 54 do 45 metrów n.p.m., natomiast w rejonie Starego Miasta-Czersko Polskie długość ta zmienia się do 42–35 metrów n.p.m. Na wschodnim krańcu rozciąga się Dolina Łęgnowska z wysokością 30 metrów n.p.m.

W sąsiedztwie Otorowa, skarpa płynnie przechodzi w obszar wydm śródlądowych (Siedmiogóry), które dominują na otaczających obszarach, ze zboczami porośniętymi łąkami i lasami liściastymi. Nachylenie zboczy nie jest jednorodne, waha się od kilku stopni do około 20º, w miejscach gdzie mamy do czynienia z wychodniami glin zwałowych. Erozja w tej strefie krawędziowej często prowadzi do formowania głębokich i szerokich rozcięć zakończonych stożkami napływowymi.

Wąwozy o łagodnych zboczach stanowią kluczowe arterie komunikacyjne miasta, takie jak ul. Nasypowa, Szubińska, Kujawska, oraz inne ulice, w tym Jana Pawła II i Bełzy. Na zboczu zaaranżowano także kompleksy ogrodów działkowych, m.in. na Kapuściskach oraz w Czersku Polskim, gdzie znajdują się Rodzinne Ogrody Działkowe „Świt”, „Zorza” i „Na Skarpie”. Zbocze jest w niektórych miejscach przekształcone przez działalność człowieka, w szczególności w wyniku osadnictwa sadowniczego.

Przyroda

W strefie zboczowej, pod warstwą osadów stokowych, można odnaleźć wychodnie pokładów glin morenowych oraz piasków gliniastych, a także glacjofluwialnych osadów piaszczysto-żwirowych. Woda gruntowa w tym miejscu ma dużą zmienność sezonową. Osady gliniaste i ilaste są siedliskiem grądów zboczowych, łęgów wiązowo-jesionowych oraz olsów, a w obszarach przesuszonych można natknąć się na dąbrowy świetliste.

Strefy zboczowe o deluwialnych osadach, szczególnie piaski gliniaste, stanowią habitat dla ubogich grądów, dąbrów i żyznych borów mieszanych. Teren zbocza zazwyczaj pokryty jest zielenią o charakterze nieformalnym, z typowo parkowym stylem. Roślinność zboczowa jest dostrzegana na obszarach takich jak Szwederowo, Wzgórze Wolności, Czersk Polskie oraz Łęgnowo. W obszarze Kapuścisk rośnie sztucznie wprowadzony bór sosnowy z lat 50. XX wieku. Na niektórych dolinkach przejawiają się cieki wodne, do większych z nich należy Struga Młyńska oraz potok Niziny, który po budowie alei Jana Pawła II został skierowany do kolektora.

Ochrona przyrody

W publikacji „Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy” przedstawiono propozycje rozszerzenia terenów ochrony prawnej w Bydgoszczy, obejmujące między innymi Skarpę Południową (jako zespół przyrodniczo-krajobrazowy) oraz Skarpę Łęgnowską (jako użytek ekologiczny). Do szczególnie cennych fragmentów Zbocza zalicza się odcinki na Szwederowie oraz Wzgórzu Wolności, które są siedzibą parków, takich jak Park na Wzgórzu Dąbrowskiego oraz Wzgórze Wolności połączone aleją Górską.

Obszar ten charakteryzuje się różnowiekowym i wielogatunkowym drzewostanem, w którym dominuje klon zwyczajny, a także dąb szypułkowy oraz jesion wyniosły. Klon jesionolistny oraz lipa drobnolistna również występują, w szczególności w rejonie Szwederowa. Średni wiek drzewostanu to kilka dekad, aczkolwiek można spotkać drzewa osiągające wiek około 200 lat. Podszyt składa się z różnych gatunków krzewów i młodych drzew, co tworzy idealne warunki dla ptaków, z dominującymi gatunkami takimi jak głóg, klon zwyczajny oraz dereń świdwa. Na tym obszarze występuje 37 gatunków ptaków, z czego 32 to gatunki lęgowe, a na Wzgórzu Dąbrowskiego – 28 gatunków, w tym 24 lęgowe. Teren został włączony do ostoi ptaków, co czyni go wyjątkowym miejscem bioróżnorodności w ścisłym centrum miasta.

Zagrożenie ruchami masowymi

Ze względu na trudne warunki terenowe, w tym strome nachylenia oraz wcięcia erozyjne, Zbocze Bydgoskie nie jest intensywnie zainwestowane. Teren jest podatny na różne formy degradacji, w tym erozję i procesy denudacyjne. Analizy zawarte w „Mapie Zagrożeń Ruchami Masowymi Miasta Bydgoszczy” wskazują, że Zbocze Bydgoskie jest w średnim stopniu zagrożone ruchami masowymi. Skarpy w tej lokalizacji w większości przypadków tworzone są w glinach zwałowych z dodatkiem piasków lub wyłącznie w piaskach. Fragmenty osadzone w iłach serii poznańskiej mają podwyższone ryzyko osuwisk, obrywów czy spełzywaniem, dotyczy to obszarów na Miedzyniu oraz w Łęgnowie. Z tego powodu w bezpośrednim sąsiedztwie skarpy należy prowadzić jedynie ograniczoną zabudowę, w odpowiedniej odległości dla zapewnienia bezpieczeństwa.

Dolinki

W mikroregionie znanym jako Zbocze Bydgoskie zauważamy interesujący i unikalny system dolinek, które zostały przekształcone pod wpływem działalności ludzkiej. Proces erozji denudacyjnej wpłynął na ich charakter oraz kształt. Dolinki te, które dziś pełnią funkcję komunikacyjną, są doskonale widoczne w krajobrazie i mają bogatą historię.

Główne dolinki oraz parowy Zbocza Bydgoskiego, rozciągające się z zachodu na wschód, są następujące:

Lokalizacja	Obszar urbanistyczny	Szczegóły
Ulica Prądy	Prądy	Miejsce dawnej osady Prondy, przyznanej jezuitom bydgoskim w 1633 roku. Dolina jest odwadniana przez potok Prądy, a od XIX wieku znajduje się tu staw przepływowy.
Międzyń ul. Tańskich do Maciaszka	Miedzyń	Dolina Podprądy jest odwadniana przez Strugę Młyńską, która jest dopływem Kanału Bydgoskiego. W tym miejscu znajduje się budynek dawnego młyna wodnego; staw przepływowy był uwieczniony na mapach z XIX i XX wieku.
Przy ulicy Pijarów	Miedzyń	Na tym terenie istniała osada młyńska zwana Miedzyń, odnotowana już w 1583 roku, a później folwark należący do Bydgoszczy. Obecnie dolinka jest odwadniana ciekiem, a wzdłuż strumienia znajduje się las łęgowy oraz staw.
Ulica Nasypowa	Jary	Droga w dolince istniała już w XIX wieku, natomiast po II wojnie światowej powstała ulica Nasypowa.
Ulica Czerwonego Krzyża	Jary	W dolinie przy cieku istniał folwark Wilczak Wielki, wydzierżawiony przez Radę Miejską Bydgoszczy w 1732 roku. Później działała cegielnia, a droga dojazdowa znana była jako ul. Jary, zmieniona na ul. Czerwonego Krzyża po 1927 roku.
Ulica Szubińska	Wilczak	W obniżeniu od średniowiecza prowadził trakt z Wielkopolski do Bydgoszczy na Pomorze Gdańskie. W XIX wieku przy podnóżu zbocza utworzono Plac Poznański, który został przekształcony w latach 80. XX wieku na rondo.
Dolina Pięciu Stawów – ulica Stroma	Szwederowo	W średniowieczu istniał tu szereg kaskadowych stawów. W XVI-XIX wieku wodę do publicznych studni miejskich w Bydgoszczy doprowadzano rurami z drewnianych pni. Od 1699 roku działał tu folwark Goryczkowo, a w XIX wieku znajdowała się tutaj cegielnia oraz restauracja z ogródkiem, czynna do I wojny światowej. W 2001 roku zrekultywowano teren i urządzono park dzielnicowy.
Ulica Podgórna	Szwederowo	W małym parowie od średniowiecza prowadził trakt z Bydgoszczy na południe, łącząc z miastem folwarki: Szwederowo, Goryczkowo, Biedaszkowo, Trzciniec i Ciele w XIX wieku.
Ulica Wiatrakowa	Szwederowo	W parowie urządzono drogę łączącą folwark Nowy Dwór z Bydgoszczą.
Ulica Kujawska	Szwederowo	Od średniowiecza prowadziła tędy droga z grodziska bydgoskiego na Kujawy Inowrocławskie. Wzdłuż drogi powstała pierzejowa zabudowa, która częściowo została rozebrana w latach 80. XX wieku.
Aleja Jana Pawła II	Wzgórze Wolności	Największa i najdłuższa dolina w Zboczu Bydgoskim, sięgająca Bielic i Glinek. Odwadniana przez ciek Niziny, w XIX wieku rozlokowane były folwarki: Rupienica i Bielice Nowe. W latach 80. XX wieku teren został poszerzony i przekształcony w arterię komunikacyjną.
Jar Czynu Społecznego	Wyżyny	W jarze już w XIX wieku znajdowała się droga do szkoły gminnej Bartodzieje Małe. Po budowie osiedla Wyżyny w latach 70. utworzono tutaj pieszojezdnię.
Ulica Władysława Bełzy	Kapuściska	W dolinie w XIX wieku prowadziła droga z Bartodziei Małych do Puszczy Bydgoskiej. W okresie międzywojennym była to jedna z głównych dróg w tej części miasta. W latach 50. utwardzono ją i wyposażono w torowisko tramwajowe podczas budowy osiedla Kapuściska.
Aleja Lecha Kaczyńskiego	Kapuściska	Mały parów, w którym w XIX wieku istniała droga prowadząca do ul. Toruńskiej. W latach 50. została przebudowana na drogę o dużym znaczeniu komunikacyjnym. W 2001 roku oddano most nad Brdą im. Kazimierza Wielkiego.
Jar Kapuściska	Kapuściska	Druga co do wielkości dolina w Zboczu Bydgoskim, na mapach sprzed II wojny światowej odwadniana przez ciek wpadający do Brdy. W latach 50. XX wieku jej zbocza zalesiono borem sosnowym. Planowane jest utworzenie tu arterii komunikacyjnej odciążającej aleję Lecha Kaczyńskiego.
Jar magistrali węglowej	Czersko Polskie	Mały parów, który został przekształcony w latach 1928-1930 podczas budowy magistrali węglowej Herby Nowe – Gdynia. Obok powstał most kolejowy nad Brdą, który istnieje do dziś.
Ulica Hutnicza	Czersko Polskie	Wcięcie erozyjne, przez które już w XIX wieku biegła droga z Czerska Polskiego do Puszczy Bydgoskiej. U wylotu znajdowała się jedna z najstarszych podbydgoskich wsi Siersko. W okresie międzywojennym przy dolinie funkcjonowała Wielkopolska Huta Szkła, stąd wzięła się nazwa ulicy.

Wzgórze Bolesława Krzywoustego

Na terenie Czerska Polskiego, nieopodal ujściowego fragmentu rzeki Brdy, znajduje się wyjątkowe wzgórze narożne Zbocza Bydgoskiego, które w tym miejscu zmienia swój kierunek, zwracając się ku południowemu wschodowi. W okresie międzywojennym miejsce to uzyskało nazwę Wzgórza Bolesława Krzywoustego. Wzgórze to osiąga wysokość 69 m n.p.m. i jest położone nad stacją kolejową Bydgoszcz Łęgnowo. Wznosi się około 38 m ponad otaczającym terenem oraz 40 m nad lustrem Wisły. Z jego szczytu rozciąga się szeroki widok, jednak ograniczony przez gęstą i niesforną roślinność. Z tego miejsca można zobaczyć nie tylko rzekę Brdę, ale także tor regatowy, zakole Wisły, niziny nadrzeczne i w oddali architekturę dzielnicy Fordon.

Wzgórze nosi swoją nazwę nawiązującą do kroniki Galla Anonima, w której jest wspomniane, że książę, w roku 1112, przekroczył Brdę z drużyną wojów, zdobywając w pełni pobliską warownię Wyszogród po ośmiodniowym oblężeniu. Z czasem, w trakcie zaboru pruskiego, również okupujące to miejsce niemieckie siły nadały mu nazwę „Alberthöhe”, aby uhonorować pobyt księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna, który przebywał tu podczas manewrów wojskowych w 1828 roku. W tym rejonie umieszczono kamień pamiątkowy, a niemiecka młodzież kontynuowała pielgrzymki na to wzgórze nawet po zakończeniu I wojny światowej.

W 1890 roku, podczas poszukiwań historycznych pamiątek związanych z Wyszogrodem, członkowie Towarzystwa Historycznego Obwodu Nadnoteckiego odkryli na tym obszarze ślady fundamentów, które mogły być pozostałościami większej budowli, zapewne strażnicy pobliskiego brodu, przy którym miał zostać zbudowany stały most, obiecany przez księcia Władysława Opolczyka w roku 1382.

W czasach dwudziestolecia międzywojennego, organizacja Przysposobienie Wojskowe Kobiet podjęła decyzję o wzniesieniu krzyża na tym wzgórzu. Na czoło specjalnego komitetu stanął proboszcz parafii farnej, ksiądz Józef Schulz. Uroczystości z tej okazji miały miejsce 16 października 1932 roku, a uczestniczyli w nich przedstawiciele władz administracyjnych, wojska, harcerze, członkowie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” oraz około 3000 widzów. Wzięto udział w ustawieniu drewnianego krzyża o wysokości 8 metrów, którego celem było symbolizowanie miłości, zgody oraz pokoju, jako wyrazu wdzięczności za uzyskaną niepodległość Polski. Wzgórzu nadano zatem imię Bolesława Krzywoustego.

Zagospodarowanie rekreacyjne

Mikroregion Zbocza Bydgoskiego to obszar o niezwykle bogatym potencjale przyrodniczym oraz rekreacyjnym, który przyciąga uwagę mieszkańców oraz turystów. Jego niezaprzeczalną wartością jest wysokie wyniesienie, które sięga około 30 metrów nad poziom Starego Miasta. Uwarunkowania te sprawiają, że Zbocze jest nie tylko charakterystycznym elementem krajobrazu, ale również jednym z cenniejszych atutów Bydgoszczy.

Już w XIX wieku dostrzegano wartości tego miejsca, co doprowadziło do inicjatywy budowy trasy widokowej łączącej Wilczak z Bartodziem Małym. Historia tego przedsięwzięcia sięga 1832 roku, kiedy to podjęto decyzję o utworzeniu parku na Szwederowie (Wissmannshöhe), w wyniku działań prezydenta regencji bydgoskiej, Honorowego Obywatela Bydgoszczy oraz przewodniczącego Towarzystwa Upiększania Miasta i Okolic – Carla von Wissmanna. Dwa lata po tej inicjatywie zagospodarowano również wzgórze między ulicami Lubelską i Seminaryjną (Wilczak), które przekształcono w park tarasowy, bogaty w różnorodne gatunki drzew takich jak dęby, buki, grab i klony.

W 1835 roku park ten zwiedził następca pruskiego tronu, późniejszy Fryderyk Wilhelm IV, nazywając go Prinzehöhe. Kolejnym krokiem w zagospodarowywaniu wzgórz było utworzenie parku Naumannshöhe przez ówczesnego prezydenta rejencji bydgoskiej – Johann Naumann w 1870 roku. W 1890 roku rozpoczęto budowę Plant Okrężnych, które różniły się od zrealizowanych Plant nad Brdą poprzez to, że nie prowadziły wzdłuż rzeki. W 1900 roku na Wzgórzu Dąbrowskiego oddano do użytku wieżę ciśnień z tarasem widokowym, a w 1913 roku wybudowano wieżę Bismarcka na Wzgórzu Wolności, która niestety została zburzona w 1926 roku (obecnie Cmentarz Bohaterów Bydgoszczy) wraz z parkiem górskim (Bismarckhöhe).

Oba te miejsca oferowały znakomitą panoramę Bydgoszczy, a łącząca je aleja Górska stawała się popularną trasą widokową. W okresie międzywojennym oraz podczas II wojny światowej, trasa ta była systematycznie rozbudowywana, a park obficie zadrzewiony, obejmujący aż 70 gatunków drzew liściastych, iglastych oraz krzewów.

Po zakończeniu wojny, kolejne odcinki trasy powstały na Wyżynach i w Kapuściskach, odpowiadając na potrzeby mieszkańców osiedli, które tam zbudowano. W 2012 roku ścieżka spacerowa istniała niemal w całej długości Zbocza Bydgoskiego, a konkretniej od Miedzynia do Czerska Polskiego. Niestety, odcinki cechujące się dobrym standardem były rzadkością, a trasa w wielu miejscach była zaniedbana, co wiele utrudniało.

Wschodnia część krawędzi, zwłaszcza w okolicach Łęgnowa, ukazuje przepiękne zakole Wisły, co czyni ten obszar szczególnie malowniczym. Projekt odbudowy ścieżki na odcinku staromiejskim podjęto w 2008 roku, jednak nie przyniósł on oczekiwanych rezultatów. W 2012 roku Miejska Pracownia Urbanistyczna zaprezentowała nową koncepcję, według której ścieżka ma przebiegać od ul. Stromej do Cmentarza Bohaterów Bydgoszczy, zapewniając ciągłość na całym odcinku oraz bezkolizyjne przejścia nad ul. Kujawską i trasą Uniwersytecką, a także niezbędną infrastrukturę towarzyszącą.

---

Oceń: Zbocze Bydgoskie

---