Kościół Klarysek Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Bydgoszczy

---

Położenie

Kościół Klarysek Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny znajduje się w niezwykle widocznym miejscu, gdzie krzyżują się ulice: Gdańska, Mostowa, Jagiellońska oraz ulica Focha.

Historia

Początki kościoła

Początek istnienia kościoła Klarysek sięga roku 1615, kiedy to siostry klaryski przybyły do Bydgoszczy. Pierwotnie, w miejscu, gdzie dzisiaj stoi świątynia, znajdował się drewniany kościół szpitalny pod wezwaniem św. Ducha, ufundowany przez lokalnych mieszczan w 1448 roku. W roku 1522 zapadła decyzja o budowie trwałej, murowanej świątyni, jednak faktyczne prace budowlane rozpoczęły się dopiero w 1582 roku.

Kościół został wzniesiony na fundamencie dawnej, istniejącej już od 1582 r. budowli św. Ducha. Budowa murowanych ścian trwała do około 1590 r., a zakończenie prac we wnętrzu miało miejsce dopiero w 1602 roku. W latach 1602-1618 kościół funkcjonował jako samodzielny obiekt. W 1615 roku, po utworzeniu klasztoru klarysek w Bydgoszczy, miejskie władze w 1616 roku podarowały siostrom nieruchomość, co umożliwiło rozbudowę nawowej części kościoła. Dawny kościół św. Ducha odtąd stał się prezbiterium dla nowej budowli. W tej fazie dobudowano nawę do zachodniej ściany, w której znajdowało się pierwotne wejście.

Wejście musiało zostać usunięte, aby powstała ostrołukowa tęcza, łącząca prezbiterium z nawą. Z czasem, świątynia była wielokrotnie rozbudowywana i dostosowywana do potrzeb sióstr, m.in. w nadbudowanej zakrystii zorganizowano chór. W roku 1636 ołtarz główny został ufundowany przez Annę Modlibogową z Kruszyna. Uroczystość konsekracji rozbudowanej wersji kościoła miała miejsce 21 września 1645 roku, a dokonał jej sufragan włocławski Piotr Mieszkowski w asyście cystersów koronowskich.

W wyniku tego wydarzenia do kościoła dodano nowych patronów: św. Wojciecha, św. Klarę i św. Barbarę, a w ołtarzu umieszczono relikwie świętych męczenniczek Rufiny i Perpetui. Z kolei w 1646 roku do kościoła dobudowano kaplicę dla duchowieństwa, ufundowaną przez burmistrza Bydgoszczy, Wojciecha Łochowskiego. Kaplica ta wzbogaciła bryłę kościoła zachwycającą renesansową attyką oraz kryptą dla zakonnic.

W biegu lat, w kościele powstały nowe elementy, takie jak żelazna krata oddzielająca prezbiterium od nawy, dodana w 1651 roku. W 1661 roku umieszczono tablicę nagrobną na cześć założycielki, Anny z Rozdrażewa Smoszewskiej. Kościół zyskał strategiczne znaczenie z uwagi na swoje położenie w pobliżu drogi prowadzącej od północy w kierunku klasztoru Karmelitów oraz do mostu prowadzącego do miasta. W połowie XVII wieku nawy dostawiono wielką wieżę, jej dolna kondygnacja wyposażona została w otwory strzelnicze, co odpowiadało ówczesnemu uzbrojeniu.

Kościół na podstawie wizytacji z 1760

W 1760 roku biskup inflancki Antoni Kazimierz Ostrowski przeprowadził dokładną wizytację kościoła, podczas której stwierdzono, że jest on zbudowany w całości z cegły i pokryty dachówką. Do budynku przylegały dwie zakrystie – kapłańska i panieńska, a także kruchta oraz wieża zwieńczona kopułą. Na wieży miały miejsce dwa srebrne dzwony oraz sygnaturka. W kościele znajdowały się dwie empory: jedna z nich znajdowała się przy wejściu, a druga nad zakrystią panieńską. Nawę przykrywał bogato zdobiony strop drewniany, który zachował się do czasów współczesnych.

W prezbiterium umiejscowiono ogromny, pozłacany ołtarz z dwoma obrazami, przedstawiającymi koronację Najświętszej Marii Panny oraz św. Franciszka z Asyżu. Wewnątrz świątyni znajdowało się również siedem bocznych ołtarzy poświęconych świętym. Związane z nimi bractwa aktywnie uczestniczyły w życiu religijnym zgromadzenia, m.in. Bractwo św. Urszuli, które posiadało przywilej odpustowy. Kościół był również miejscem spoczynku dla zasłużonych w działalności zakonu zabytków kamiennych i kompozycji artystycznych.

W tylnej części kościoła znajdował się chór, podparty solidnymi sklepieniami. Cały budynek posiadał 21 okien i zdobiły go 34 obrazy. W prezbiterium podłogę wyłożono kamiennymi kaflami, natomiast w nawie użyto cegły. Przy ołtarzu znajdowały się groby pierwszej przełożonej Zofii Smoszewskiej oraz jej siostrzenicy, Rozdrażewskiej. Dodatkowo, w kryptach chowano ksienie klasztorne a także inne zakonnice. Sekret dawnej świątyni tworzyła różnorodność wyposażenia, w tym dzwonki, mszały, monstrancje oraz inne przedmioty liturgiczne.

Okres zaboru pruskiego

W roku 1835 zlikwidowano klasztor i świątynię, a siostry klaryski zostały przesiedlone do Gniezna. W momencie rozparcelowania budynków zakonnych, administracja miasta przejęła zwolnione budynki, podczas gdy ustalenia dotyczące przyszłości kościoła powierzono indywiduanymi decyzjami nadprezydenta Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Eduarda Flottwella. Wkrótce po tym zamknięto kościół dla wiernych, a jego wnętrze zaczęło być użytkowane w innych celach.

W celu rozdzielenia elementów wyposażenia, ołtarz główny trafił do świątyni w Sypniewie, a ołtarz boczny przekazano do Osielska. Krata żelazna zainstalowano w bramie cmentarza Starofarnego. Również płyta nagrobna Zofii Smoszewskiej znalazła nowe miejsce w bydgoskim kościele farnym. Kościół po sekularyzacji z początku wykorzystywano jako magazyn, a częściowo zaadaptowano na wagę miejską, co wiązało się z koniecznością wprowadzenia wielu zmian w jego architekturze.

W połowie 1848 roku, podczas gwałtownej burzy, uległa zniszczeniu metalowa konstrukcja hełmu wieży, zastąpiona rok później nowym, ośmiopołaciowym dachem namiotowym. W czerwcu 1863 roku kościół został przemianowany na Zakład Oczyszczania Ulic i Latryn, a później, w 1875 roku, na remizę strażacką, co z kolei wymusiło na architekturze budynku wiele istotnych modyfikacji.

Dwudziestolecie międzywojenne

W wyniku odzyskania niepodległości przez Polskę w 1920 roku, kościół został przywrócony do celów sakralnych. W latach 1920-1922 przeprowadzono szereg prac renowacyjnych, początkowo pod nadzorem Kazimierza Ulatowskiego, a później inż. arch. Stefana Cybichowskiego z Poznania. Usunięto wszelkie pruskie naleciałości, a także zjawiska architektoniczne mające charakter przybudówek.

W rezultacie tych prac, zrekonstruowana została szkarpa w północno-zachodnim narożniku oraz przekształcono XIX-wieczną klatkę schodową w niewielką kruchtę. Po generalnej renowacji, kościół wzbogacił się o to nowe wyposażenie, w tym ołtarz główny, którego autorem były warsztaty Romana Skręta w Poznaniu.

3 grudnia 1922 roku dokonano ponownej konsekracji kościoła, w której uczestniczył kardynał Edmund Dalbor, metropolita gnieźnieński, w towarzystwie wielu dostojników kościelnych, w tym proboszcza fary bydgoskiej, ks. Tadeusza Skarbek-Malczewskiego. Świątynia zyskała status kościoła filialnego fary oraz stała się ośrodkiem duszpasterstwa młodzieży.

16 listopada 1925 roku miała miejsce kolejna uroczystość konsekracyjna, w trakcie której nadano kościołowi wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Uroczystość celebrował sufragan gnieźnieński Antoni Laubitz, a we wnętrzu ozdobione zostały freskami przez Henryka Jackowskiego. W okresie tym pozyskano także wiele dzieł sztuki, w tym obrazy św. Antoniego oraz Matki Boskiej Częstochowskiej, które wzbogacały wnętrze kościoła, czyniąc go wyjątkowym miejscem w Bydgoszczy.

Okres po 1939

Na początku II wojny światowej, świątynia mogła być jeszcze wykorzystywana przez wiernych, jednak w marcu 1941 roku została zamknięta przez okupanta hitlerowskiego. Prace konserwatorskie podjęto dopiero w roku 1950, co miało na celu przywrócenie budowli do jej pierwotnego stanu.

W trakcie tych prac, odkryto pod posadzką nawy grób skrzynkowy datowany na 500 lat przed naszą erą. Powprowadzano zmiany w stylizacji otworów okiennych, a także zakończono proces oczyszczania elewacji. Prace renowacyjne obejmowały m.in. także odkrycie zamurowanych oculusów.

Rok 1955 przyniósł zwrot XVII-wiecznego ołtarza głównego, na co składały się wieloletnie starania ze strony rektora kościoła ks. Gierzyńskiego.

W 1957 roku przygotowano witraże w prezbiterium, a także zakończono prace renowacyjne, które udoskonaliły przestrzeń kościoła. W latach 60. XX wieku zrealizowano nowe pokrycie dachu, po czym w nawie umieszczono Drogę Krzyżową z majoliki.

W 1971 roku, w związku z planowaną modernizacją ulic w Śródmieściu Bydgoszczy, omawiano pomysł ewentualnego przesunięcia kościoła. Ostatecznie, podjęte działania pozwoliły na zachowanie zarówno kościoła, jak i budynku klasztornego, co stanowiło ważny krok w pozostawieniu dziedzictwa historycznego regionu. W latach 1987-1989 przeprowadzono kolejne prace konserwatorskie, a w latach 90. XX wieku zmodernizowano elewacje i wnętrza budowli. Dziś, świątynia stanowi nie tylko miejsce kultu, ale i świadectwo burzliwych dziejów Bydgoszczy.

Architektura

Kościół Klarysek Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Bydgoszczy to obiekt, który zasługuje na szczególną uwagę, ponieważ przetrwał z bogatą historią i unikalną architekturą. Jest to orientowana, wydłużona budowla jednonawowa, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, do którego przylegają zakrystia oraz kaplica. W architekturze tego kościoła harmonijnie łączą się elementy gotyku, renesansu, a także wpływy barokowe. Wizytówką tego obiektu jest jego pełna następujących cech architektonicznych.

Od północy do prezbiterium przylega zakrystia, znana także z przeszłości jako zakrystia panieńska, nad którą zbudowano mniejszy chór. Natomiast od strony południowej znajduje się kaplica Wojciecha Łochowskiego, która niegdyś pełniła funkcję zakrystii kapłańskiej. Część północna prezbiterium, datowana na 1582 rok, zawiera najstarsze fragmenty murów. Architektura kościoła nawiązuje do starszego, sąsiedniego kościoła bernardynów, świadcząc o tradycji budownictwa religijnego w tym regionie.

Wyrazista bryła kościoła, a także lokalizacja kaplicy i wieży, nawiązują do tradycji gotyckiej. W tym samym czasie ich kompleksowe wkomponowanie w całość konstrukcji wprowadza do architektury elementy renesansu, co stanowi o wyjątkowości tego miejsca. Atutem jest również czysto renesansowa attyka kaplicy kapłańskiej.

Prezbiterium

Wnętrze prezbiterium charakteryzuje się sklepieniem kolebkowym z lunetami, które pokryte jest misterną siatką żeber. Choć może zdawać się, że ma ono kształt sklepienia krzyżowo-żebrowego, to bardziej jest ono elementem dekoracyjnym, gdyż żebra nie pełnią funkcji konstrukcyjnej. Oprócz półkolistych okien, w prezbiterium występują także oculusy, które są typowe dla renesansowych świątyń z XVII wieku.

Strop nawy

Nawa w kościele pokryta jest drewnianym, polichromowanym stropem płaskim, który pochodzi z I połowy XVII wieku. Składa się on z 112 kasetonów, a w największej ich części znajdują się stylizowane na kwiaty rozety. W dziewięciu kasetonach można dostrzec symbole, które odnoszą się do kultu Matki Bożej oraz Pana Jezusa, a także do zakonów żebraczych. Ten strop łączy w sobie średniowieczne tradycje z elementami renesansowymi.

Szczyt zachodni

W zachodniej części prezentuje się dwustrefowy szczyt typu wnękowego, który zdobiony jest tynkowanymi blendami, podobnie jak w kościele farnym, kościele bernardynów oraz w nieistniejącym kościele karmelitów. Szczyt jest podzielony arkadami i gzymsami, a także ozdobiony wolutami i kulami.

Wieża

W północno-zachodniej części budynku umieszczono charakterystyczną okrągłą wieżę, która nadaje sylwetce kościoła wyrazistości oraz staje się istotnym akcentem w całej konstrukcji. Górna część wieży ma formę ośmiokątną i jest zwieńczona hełmem z latarnią, w której zlokalizowano m.in. klatkę schodową, łączącą nawę z chórem.

Empora

Z tyłu nawy usytuowany jest chór muzyczny oparty na czterech masywnych kolumnach, co dodaje wnętrzu majestatyczności i harmonijności.

Kaplica Łochowskiego

Kaplica kapłańska z trójspadowym dachem zwieńczona jest renesansową attyką. Jej wnętrze wyróżnia się ścianką attykową, rozczłonkowaną podwójnymi arkadami, a na ogólnym gzymsie umieszczony jest grzebień z półkolumieniem, podpieranym symetrycznymi wolutami. Cechy attyki tej kaplicy są podobne do tych, jakie możemy dostrzec w ratuszu w Tarnowie, a także przypominają kaplicę Kościeleckich z kościoła św. Małgorzaty w Kościelcu, której powstanie datuje się na połowę XVI wieku.

Wnętrze

We wnętrzu kościoła możemy dostrzec liczne zabytki, takie jak:

• ołtarz główny z 1636 roku, o bogatej manierystycznej dekoracji z obrazem „Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny” autorstwa Jerzego Hoppena z Torunia z około 1955 roku,
• obraz św. Stanisława Kostki namalowany przez Leona Wyczółkowskiego,
• polichromia z połowy XVII–XVIII wieku,
• rokokoowa ambona z II połowy XVIII wieku,
• płaskorzeźba alabastrowa manierystyczna z 1595 roku,
• barokowe kraty z XVII–XVIII wieku w łuku tęczowym między nawą a prezbiterium,
• mosiężne pająki gotyckie oraz barokowe i inne elementy.

Od czasu 600-lecia lokacji miasta Bydgoszczy, które miało miejsce w 1946 roku, z wieży kościoła rozbrzmiewa hejnał Bydgoszczy, skomponowany przez Konrada Pałubickiego (1910-92), który zainspirował się kaszubskim wiwatu.

---

Oceń: Kościół Klarysek Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Bydgoszczy

---