Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. dra Witolda Bełzy w Bydgoszczy

---

Biblioteka

Charakterystyka

Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy jest kluczowym ośrodkiem kulturalnym na mapie miasta oraz całego regionu. Jej zadaniem jest nie tylko gromadzenie różnorodnych zbiorów, ale przede wszystkim promocja czytelnictwa wśród mieszkańców. Działania te realizowane są poprzez organizację wystaw, spotkań autorskich, lekcji oraz licznych wydarzeń kulturalnych, które adresowane są do zróżnicowanych grup wiekowych.

W roku 2010 zorganizowano około 1,5 tys. wydarzeń, w których uczestniczyło około 20 tys. osób, w tym 368 konkursów i 183 lekcje biblioteczne. Biblioteka dysponuje 34 filiami na terenie Bydgoszczy, w tym 10 przeznaczonymi dla dzieci oraz 17 dla dorosłych. Na koniec 2010 roku zbiory biblioteczne przekroczyły 1 mln woluminów, w tym 945 tys. książek i 59 tys. czasopism. Zarejestrowanych czytelników jest ok. 50 tys., którzy w 2010 roku wypożyczyli 772 tys. tytułów, a 105 tys. korzystało z książek w czytelni.

W bibliotece znajduje się Dział Zbiorów Specjalnych, który zajmuje się gromadzeniem cennych dzieł. Oprócz licznych czytelni (w tym głównej, bibliograficznej oraz zbiorów specjalnych), funkcjonuje tu Ośrodek Informacji Gospodarczej i Prawnej oraz Izba Pamięci Adama Grzymały-Siedleckiego. W zbiorach można znaleźć wiele wartościowych starodruków, takich jak „Reguła dla wszystkich zakonników” Hieronima Savonaroli z 1489 roku, czy rękopis „Roty” Marii Konopnickiej z 1910 roku. Zbiory z Biblioteki Bernardynów Bydgoskich założonej w 1488 roku również są cennym zasobem, eksponowanym w eleganckich pomieszczeniach zaprojektowanych przez Wiktora Zabielskiego oraz Jerzego Rupniewskiego, które zdobią witraże autorstwa Edwarda Kwiatkowskiego.

Biblioteka działa dzięki wspólnej pracy samorządu miasta Bydgoszczy oraz województwa kujawsko-pomorskiego, które ponoszą równe koszty finansowe.

Historia

Początki działalności biblioteki miejskiej sięgają 1903 roku, kiedy to zorganizowano ją najpierw w niedostępnym dziś budynku przy zbiegu ul. Bernardyńskiej i Jagiellońskiej, a później, w latach 1904-1906, przeniesiono do budynku przy ul. Gdańskiej. Biblioteka swoją bazę zasobów zbudowała głównie na podstawie prywatnych zbiorów niemieckich ofiarowanych przez takich historyków jak Fryderyk Raumer oraz redaktora Henryka Kruse.

Zarządzanie placówką rozpoczął jej pierwszy dyrektor, Georg Minde-Pouet, który zdobywał fundusze na funkcjonowanie biblioteki oraz rozbudował jej gmach o nowe skrzydło przy Jana Kazimierza. Kolejnym dyrektorem, Martin Bollert, dokonał integracji zbiorów Biblioteki Miejskiej i Biblioteki Ludowej. Po przekazaniu biblioteki polskim władzom w kwietniu 1920 roku, jej zbiór liczył 75 tys. woluminów, w tym jedynie 300 w języku polskim. Witold Bełza, obejmując stanowisko dyrektora, zainicjował proces polonizacji zbiorów oraz ich transformację w placówkę naukową; do 1939 roku zasoby wzrosły do 150 tys. woluminów.

Do biblioteki trafiły także cenne książki i rękopisy z dawnej biblioteki bernardynów, a także zbiór około 2,7 tys. dokumentów o charakterze królewskim. Niestety, duże zniszczenia biblioteka poniosła podczas II wojny światowej, kiedy to straciła około 20% swoich zbiorów, w tym wiele starodruków. Na szczęście, dzięki staraniom Klarze Sarnowskiej, część cennych materiałów udało się uratować.

W okresie międzywojennym w Bydgoszczy zbiory Biblioteki Miejskiej były uznawane za jedne z najbogatszych w regionie, a po 1946 roku głównie koncentrowano się na gromadzeniu literatury naukowej. Część najcenniejszych zbiorów została wyodrębniona w 1953 roku do Działu Zbiorów Specjalnych. Najcenniejsze księgozbiory to: „Bibliotheca Bernardina” z 1382 tomami druków oraz zbiory rękopisów wybitnych autorów, takich jak: Jan Kasprowicz, Maria Konopnicka, Józef Kraszewski, Julian Krzyżanowski, Jan Matejko, Henryk Sienkiewicz, Adam Grzymała-Siedlecki, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański oraz Tadeusz Boy-Żeleński.

W latach 50. aż 70. XX wieku nastąpił dynamiczny rozwój bibliotecznych filii w mieście, co osiągnęło apogeum z 29 filiami dla dorosłych oraz 18 dla dzieci. W 1970. zaplanowano budowę nowego gmachu, jednak ostatecznie zdecydowano się na generalny remont istniejącego budynku.

W 2008 roku księgozbiór wynosił około 500 tys. woluminów, w tym 10 tys. starodruków z biblioteki bernardynów. W 1968 roku biblioteka uzyskała status biblioteki naukowej, a w 1975 roku przekształcono ją w wojewódzką.

Dyrektorzy

W kolejnych latach placówką kierowali:

• Georg Minde-Pouet – 1903–1913,
• Martin Bollert – 1913–1920,
• Witold Bełza – 1920–1939,
• Ferdynand Lang – 1939–1945,
• Witold Bełza – 1945–1952,
• Józef Podgóreczny,
• Bolesława Podraza,
• Antoni Sobieszczyk,
• Ewa Stelmachowska – 1992–2020,
• Krzysztof Gonia – 2021-2022.

Budynki

Gmach Biblioteki Publicznej im. dra Witolda Bełzy w Bydgoszczy składa się z dwóch kluczowych budynków: jednego z siedzibą przy Starym Rynku 24 oraz drugiego usytuowanego przy ul. Długiej 41.

Stary Rynek 24

Budowa gmachu miała miejsce w latach 1774-1778 i była realizowana w stylu barokowo-klasycystycznym. Pierwotnie obiekt ten był siedzibą Kamery Wojenno-Domenalnej, nadzorującej Obwód Nadnotecki. W kolejnych latach, od 1781 do 1807 roku, w jego wnętrzach funkcjonował także Królewski Zachodnio-Pruski Sąd Nadworny. W okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815) w budynku działały biura związane z departamentem bydgoskim.

W latach 1815–1905 budynek gościł także władze rejencji bydgoskiej (aż do 1838 r.), Sąd Apelacyjny, a później Sąd Powiatowy i Urząd Ksiąg Gruntowych. Od 1908 roku siedzibą biblioteki miejskiej jest właśnie ten gmach. Z myślą o dalszym rozwoju obiektu do lat przedwojennych, przy ul. Jana Kazimierza, powstała dobudówka w postaci piętrowej oficyny, będącej niższą od głównej bryły budynku. W latach 1987–1999 przeprowadzono generalny remont, przywracając pierwotne elementy kompozycyjne fasady.

Architektura gmachu nawiązuje do rezydencji miejskich typowych dla schyłku rokoka oraz początku klasycyzmu. Charakterystyczna dziewięcioosiowa elewacja, od strony Starego Rynku, wyróżnia się płaskimi pilastrami z kapitelami jońskimi. W centralnej części fasady znajduje się attyka z dekoracyjnymi wazami, a poniżej, dostępnym wejściem z dwubiegunowymi schodami, obserwujemy piękne detale budowli. W piwnicy zachowały się sklepienia beczkowe oraz krzyżowe, co dodaje historycznego uroku temu miejscu.

Warto dodać, że w wyniku przebudowy około lat 1870-1876 zmieniono nieco konstrukcję budynku, usuwając attykę oraz monumentalne schody z balustradą, co wpłynęło na jego pierwotny, pałacowy wygląd. 22 stycznia 2020 roku, z okazji setnej rocznicy defilady Wojska Polskiego, która miała miejsce w Bydgoszczy, odsłonięto tablicę upamiętniającą generała Józefa Dowbor-Muśnickiego, odbierającego tę defiladę.

Długa 41

Budowla przy ul. Długiej 41 została wzniesiona w 1798 roku z myślą o siedzibie Sądu Nadwornego. Do 1903 roku stanowiła część majątku państwa pruskiego, w której odbywały się rozprawy sądowe, zanim sąd przeniósł się do nowo wybudowanego gmachu przy Wałach Jagiellońskich. W późniejszym czasie budynek zamieszkali również przedstawiciele Komendy Policji Miejskiej. Ul. Zaułek biegnie pomiędzy obydwoma gmachami biblioteki, a nad nim rozpościera się przejście znane jako „most westchnień”, którego budowę datuje się na 1920 rok.

W latach 20. XX wieku budynek stał się częścią Biblioteki Miejskiej. Na piętrze oficyny znajduje się specjalna sala, w której zebrane są cenne starodruki, określane mianem Bibliotheca Bernardina. Gmach został zaprojektowany w kształcie litery „L”, posiada boczną oficynę oraz główne wejście na osi elewacji południowej. Całą budowlę wieńczy mansardowy dach z powiekami, a szczególnie dekoracyjne elewacje są podzielone pilastrami, przy czym kondygnacje budynku oddzielają gzymsy. W piwnicy zachowały się sklepienia beczkowe, co dodaje budowli historycznego charakteru.

Bibliotheca Bernardina

W Bydgoszczy znajduje się niezwykła instytucja, która odgrywa kluczową rolę w zachowywaniu kultury i historii – Biblioteka Bernardynów. Więcej informacji można znaleźć w osobnym artykule: Biblioteka Bernardynów.

Od 1907 roku w Bibliotece Miejskiej zgromadzono największy księgozbiór z okresu staropolskiego, przechowywany przez bernardynów. Już od 1936 roku zasoby te znajdują się w specjalnie przystosowanym pomieszczeniu w lokalizacji przy ul. Długiej 41, gdzie są częścią Działu Zbiorów Specjalnych WiMBP. Pomieszczenia te stylizowane są na średniowieczną czytelnię klasztorną, co nadaje im wyjątkowego charakteru.

Bibliotheca Bernardina obejmuje imponującą kolekcję 1557 dzieł w 1382 woluminach, datowanych na okres od 1488 do 1772 roku. W tym zbiorze znajduje się 98 inkunabułów, czyli dzieł wydanych do 1500 roku. Są to pozycje szczególnie cenne, a wśród nich można znaleźć unikatowe egzemplarze o znaczeniu światowym takie jak:

• Homiliae św. Jana Chryzostoma z roku 1466,
• Reguła dla wszystkich zakonników Savonaroli z Florencji z roku 1489,
• Zwierciadło filozofii wydane w 1513 roku,
• Fizyka Arystotelesa, która została wydana w 1519 roku.

Oprócz tego, w zasobach biblioteki znajdują się 25 wydań Biblii, w tym dziewięć pochodzących z XV wieku, oraz różnorodne księgi liturgiczne, zbiory kazań, żywoty świętych i wydania Złotej Legendy – najpoczytniejszej książki średniowiecznej. W zbiorach można także znaleźć dzieła reformacyjne Marcina Lutra i Filipa Melanchtona, a także kontrreformacyjne prace Walentego Wróbla, Stanisława Hozjusza oraz Stanisława Sokołowskiego.

Wszystkie zgromadzone dzieła pochodzą z drukarń zarówno polskich, jak i zachodnioeuropejskich, w tym sławnych oficyn jak Krzysztof Plantin z Antwerpii i Aldus Manutius w Wenecji. Zainteresowani mogą zwiedzać tę niezwykłą bibliotekę w zorganizowanych grupach po wcześniejszym umówieniu, a także podczas specjalnych wydarzeń takich jak Noc Muzeów.

---

Oceń: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. dra Witolda Bełzy w Bydgoszczy

---