Stary Rynek w Bydgoszczy

---

Położenie

Stary Rynek jest kluczowym punktem w historii Bydgoszczy, stanowiącym miejsce, gdzie historia spotyka się z nowoczesnością. Jego położenie zostało ustalone w 1346 roku za sprawą króla Kazimierza Wielkiego, co świadczy o jego znaczeniu już w średniowieczu. Rynek otacza od północy i zachodu szereg cieków wodnych, które dodają wyjątkowego charakteru temu miejscu.

W odległości około 100 metrów od północnej pierzei znajduje się rzeka Brda, a 150 metrów od zachodniej pierzei płynie rzeka Młynówka. Do XVIII wieku rynek oraz całe miasto lokacyjne znajdowało się na wyspie, co czyniło je jeszcze bardziej niezwykłym. Od południa przestrzeń tę otaczała fosa miejska, a od wschodu – fosa zamkowa, a oba cieki wodne miały swoje źródło w rzece Brdzie.

W punkcie rynku znajdują się liczne ulice o bogatej historii, które prowadzą w różnych kierunkach. W kierunku północnym można udać się ku ulicy Grodzkiej oraz rzece Brdzie, gdzie znajdują się:

• ulica Mostowa (platea pontialis [Mostowa]),
• ulica ks. T. Malczewskiego (platea aquatica [Wodna]).

W kierunku wschodnim, prowadzącym do ulicy Podwale, możemy znaleźć następujące ulice:

• ulica Kręta (w XV-XVIII w. przesmyk między domami),
• ulica T. Magdzińskiego (platea dicta [Żabia]).

Gdy skierujemy się na południe, dotrzemy do ulicy Długiej, a tam znajdziemy:

• ulicę Jana Kazimierza (platea transversalis),
• ulicę Stefana Batorego (platea transversalis).

W kierunku zachodnim prowadzi ulica Jezuicka, gdzie również znajdują się:

• ulica Niedźwiedzia (platea transversalis),
• ulica Farna (platea parochialis [Farna]).

Te wszystkie cechy położenia Starego Rynku w Bydgoszczy tworzą unikalną atmosferę, łączącą historię z współczesnością, oraz wpływają na znaczenie tego miejsca jako lokalnego centrum kultury i społeczności.

Historia

Bydgoski rynek, wytyczony w 1346 roku, już w 1604 roku zyskał fragmenty brukowanej nawierzchni. Na przestrzeni do początku XX wieku pełnił on funkcje centrum administracyjno-handlowego, będąc miejscem znaczących wydarzeń, w tym publicznych wyroków sądowych do końca XVII wieku. Życie gospodarcze, kulturalne oraz towarzyskie koncentrowało się wokół tego obszaru. Rynek oraz dostępne wokół posesje były kluczowe dla kształtowania się struktury miejskiej. Dopiero później, w kolejnych etapach, zabudowane zostały działki wzdłuż takich ulic jak ul. Jezuicka czy Długa.

Wnioski z wykopalisk

Pod czas przeprowadzania badań archeologicznych w rejonie Starego Rynku odkryto wiele reliktów działalności ludzkiej z okresów średniowiecza i nowożytności, którym towarzyszyły wskazania, że teren ten był zasiedlony przed lokacją miasta. Najstarsze ślady osadnictwa przedlokacyjnego natrafiono w północno-wschodnim narożniku rynku, gdzie odkryto ceramikę datującą się na XII i początek XIII wieku. W głębszych warstwach docierano do śladów ludności kultury łużyckiej format ceramiki znalezionej w kilku punktach rynku.

Podczas badań przeprowadzonych w 1969 roku, przy budowie pomnika Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej, zarejestrowano relikty dawnej zachodniej pierzei Rynku oraz fundamenty kościoła jezuitów, rozebranego w 1940 roku. Również w tej okolicy odkryto fragmenty drewnianej zabudowy przy ratuszu oraz drewnianą studnię na dziedzińcu kolegium jezuickiego z dużymi ilościami artefaktów ceramicznych i szklanych.

Na południowej pierzei rynku odkryto fragmenty drewnianych rur wodociągowych, o średnicy od 0,4 do 0,65 m, układających się w kierunkach północ-południe oraz północny wschód-południowy zachód. W trakcie wykopów w centrum odkryto również fragmenty fundamentów dawnego ratusza miejskiego.

Najciekawsze znaleziska miały miejsce w 2010 roku w toku badań archeologicznych funkcjonujących przed planowaną przebudową, zgłoszoną w ramach Planu Rewitalizacji miasta. Wykopaliska ujawniły na przykład solidne fundamenty gotyckiego ratusza czy też pozostałości tynków jego piwnic, które kiedyś wznosiły się pośrodku Rynku, a także ślady wcześniejszego osadnictwa z XII wieku oraz z czasów kultury pomorskiej (II-III wiek p.n.e.).

Okres staropolski (1346-1772)

Pierwotna zabudowa Rynku, w której dominowały drewniane struktury, zaczęła nabierać form murowanych w XV wieku. Zbudowane w końcu XV wieku gotyckie budowle poddano późniejszym rozbudowom w stylu barokowym XVII wieku, a potem przekształcono na początku XX wieku w eklektyczne i secesyjne elewacje. Kamienna tabliczka z łacińską inskrypcją, umieszczona na tyłach kamienicy Farna 6, jest jednym z nielicznych śladów najstarszej zabudowy Rynku, przedstawiająca datę wzniesienia budynku na 1593 rok oraz inicjały Bartosza Krąpiewskiego, niegdyś rajcy i burmistrza Bydgoszczy.

W XIV wieku pośrodku rynku zbudowano drewniany ratusz, a w XV wieku pojawiła się murowana budowla w stylu gotyckim. Po pożarze w 1511 roku, rozpoczęto budowę nowego, reprezentacyjnego ratusza, pod okiem mistrza Jana z Gdańska, który zakończono przy wysokiej wieży, pełniącej rolę ozdoby miasta.

Z przekazów wynika, że 1523 roku rozpoczęto budowę sieci wodociągowej, a po 1541 r. jej gruntowną modernizację prowadził rurmistrz Walenty z Bochni. Drewniane rury układano m.in. pod nawierzchnią Rynku, a w jego obrębie stworzono pułap czterech publicznych studni oraz źródło, związane z wodociągami. W drugiej połowie XVII wieku, w miarę zniszczenia i wyludnienia miasta, sieć ta uległa zaniedbaniu, aczkolwiek częściowo pełniła swoją funkcję aż do wieku XIX.

W początkach XVII wieku Bydgoszcz, przeżywająca apogeum rozwoju przedrozbiorowego, została opisana w kronice Wojciecha Łochowskiego: „Całe miasto jest murem opasane, ma wysoką wieżę na czele rynku, roku 1600 kształtnie postawioną i ratusz ozdobnie murowany. Domy murowane, dachówką pokryte i wytrysk wody na rynku kształtnie urządzony.”

W 1617 roku, dzięki wsparciu bydgoskich mieszczan i biskupa chełmińskiego, jezuici osiedli w Bydgoszczy, przejmując kilka kamienic przy Rynku, gdzie urządzili rezydencję oraz szkołę. Napotkane później fundacje, takie jak te rady miejskiej Bydgoszczy oraz biskupa Kaspra Działyńskiego, zaowocowały rozbudową ich placówki. W zachodniej pierzei Rynku w latach 1637-1649 powstał dwuwieżowy kościół pw. św. Krzyża, a w 1653 roku ukończono budynek rezydencjalny, który funkcjonował jako szkoła średnia do 1780 roku. Temu budynkowi również oddano schronienie dla działalności artystycznej. Zachodni kompleks rozbudowywał się przez cały XVII i XVIII wiek i stanowił wówczas ozdobę miejskiego Rynku i Bydgoszczy.

Warto nadmienić, że Stary Rynek był miejscem licznych wizyt polskich królów. Przed 1656 roku zamek stanowił rezydencję dostojników przebywających w mieście. Do Bydgoszczy przybywali m.in.: Władysław Jagiełło, Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt Stary (Sejm w Bydgoszczy w 1520), a także Stefan Batory (w 1577 roku, przez trzy miesiące).

W dniach 26 października – 6 listopada 1657 roku, w kolegium jezuitów toczyły się rokowania między królem Janem Kazimierzem a elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem, które zakończono zaprzysiężeniem traktatów welawsko-bydgoskich na rynku przed kościołem jezuitów.

Biuro Starego Rynku w okresie staropolskim spełniało również funkcję miejskiego placu targowego. Jego przeznaczenie wyznaczono przy lokacji miasta, przy czym jego rozmiar odpowiadał przewidywanej intensywności ruchu handlowego. Takie zasady były charakterystyczne dla miast lokowanych zgodnie z prawami niemieckimi, określonymi w dokumentach (magdeburskim, chełmińskim, średzkim). W zamian za prawo do handlu na Rynku pobierano różnorodne opłaty, będące źródłem dochodów miasta, w tym jarmarczne, targowe oraz cła związane z solą, śledziami czy chmielem przeznaczone dla starosty, a także płatności dla wójtostwa i opłaty miejskie.

W średniowieczu, targi w Bydgoszczy organizowano jedynie w soboty, lecz w drugiej połowie XVIII wieku wprowadzono również wtorki jako dni targowe. Oprócz regularnych targów odbywały się jarmarki, stwarzające większe możliwości handlowe.

17 grudnia 1484 roku, król Kazimierz Jagiellończyk podjął decyzję o umożliwieniu organizacji trzech jarmarków rocznie, a Zygmunt August w 1555 roku zgodził się na czwarty. Do 1669 roku miasto zyskało prawo do jeszcze dwóch jarmarków, przy czym największa intensywność obchodów handlowych występowała w drugiej połowie XVII wieku oraz XVIII wieku. Jednak jarmarki bydgoskie nie miały większego znaczenia ponadlokalnego z powodu spadku gospodarczego miasta i ubogiego zaludnienia okolicy.

Okres zaboru pruskiego (1772-1920)

W wyniku I traktatu rozbiorowego, Królestwo Prus zaanektowało tereny polskie, w tym Bydgoszcz, co wiązało się z potrzebą dokładnej inwentaryzacji miasta. Na planie zabudowy z 1774 roku, autorstwa geometra Gretha, widoczne było, że posesje wokół Rynku były zabudowane, z wyjątkiem kilku niezabudowanych działek, m.in. przy ul. Magdzińskiego i Farną. W końcu XVIII wieku wszystkie luki zabudowy zostały uzupełnione, a w narożu z ul. Jana Kazimierza wzniesiono rozległy budynek municypalny, w którym siedzibę znalazły władze Obwodu Nadnoteckiego oraz Sąd Apelacyjny. W skład zachodniej pierzei Rynku wchodziły zabudowania jezuitów, które zostały przejęte przez rząd pruski. W 1788 roku na Rynku zainstalowano pierwsze sztuczne oświetlenie w postaci lamp olejowych.

W pierwszych latach XIX wieku Stary Rynek pełnił rolę głównego placu, w którym organizowano ważne wystąpienia polityczne. Na przykład 6 grudnia 1806 roku publicznie ogłoszono powstanie antypruskie, a 19 lutego 1807 roku ogłoszono dekret o utworzeniu Księstwa Warszawskiego. Budynek, który dziś jest biblioteką, stał się siedzibą lokalnych władz departamentowych, natomiast w dawnym kolegium jezuickim utworzono szkołę departamentową o charakterze polskim. Okres Księstwa Warszawskiego zakończył się w 1812 roku, po czym Bydgoszcz po raz kolejny stała się częścią Królestwa Prus.

W latach 1830–1834 władze pruskie przystąpiły do wyburzania pozostałości starego ratusza, który stał w środku Rynku. Użytkowanie urzędu miejskiego przeniesiono do kamienicy przy ul. Długiej 37 (dziś hotel „Ratuszowy”), a w 1817 roku przy dawnym kolegium jezuitów otwarto gimnazjum królewskie, które działało tu do 1878 roku, po czym przeniesiono je do nowego gmachu przy pl. Wolności. Urzędnicy magistratu przeprowadzili się do budynku kolegium, w którym do dnia dzisiejszego funkcjonuje on w tej formie.

Według planu Bydgoszczy z 1834 roku, potrącono 31 posesji na Rynku. Na katastralnym planie z 1876 roku, zgodnie z dzisiejszymi granicami, w pierzei południowej znajdowało się 9 kamienic, a w pierzejach północnej i wschodniej po 8 oraz 4 zaraz obok kościoła jezuitów. W środku XIX wieku w północno-wschodnim narożniku Rynku wytyczono ul. Jatki, która prowadziła do ul. Grodzkiej oraz przebiegała obok kamienic przy ul. Mostowej i Podwale.

18 czerwca 1848 roku burza zniszczyła barokowe hełmy wież kościoła pojezuickiego, które później przykryto stożkowymi dachami. W latach 1880–1882 budynek kościoła odbudowano w stylu neogotyckim, paralelnie miała miejsce również zmiana fasady.

W 1857 roku zrodziła się koncepcja wzniesienia pomnika Fryderyka II Wielkiego w Bydgoszczy, a dwa lata później Rada Miejska orzekła, że stanie on na Starym Rynku. Podczas ceremonii pierwszego kamienia węgielnego (21 października 1861 roku) obecni byli członkowie pruskiej rodziny królewskiej, w tym król Wilhelm I i jego żona Augusta oraz książę Fryderyk Wilhelm z żoną Wiktorią. Pomnik odsłonięto w styczniu 1862 roku, a w 1909 roku na Rynku stanęła kolejna rzeźba – fontanna z figurą Dzieci bawiące się z gęsią, dedykowana przez farmaceutę Alfreda Kupffendera.

W czasie zaborów Stary Rynek, podobnie jak wcześniej, pozostał kluczowym placem targowym. Jarmarki odbywały się cztery razy w roku, przyciągając kupców oraz kramarzy z dalekich stron, a także regularne, cotygodniowe targi.

W XIX wieku miała miejsce gruntowna przebudowa niemal wszystkich kamienic stojących na Rynku. Do połowy stulecia wykorzystywano klasycystyczne formy architektoniczne, a w późniejszych latach eklektyczne, tworzące mieszankę stylów historyzujących. W drugiej połowie XIX wieku zniszczono kilka budynków, aby w ich miejsce postawić bardziej okazałe, nadbudowując inne i zmieniając ich wygląd na neorenesansowy. Na początku XX wieku używano stylu secesyjnego, co można zobaczyć na przykładzie kamienicy nr 20, z ornamentyką roślinną.

Od 1888 roku Stary Rynek stał się przystankiem dla tramwajów, początkowo konnych, a od 1896 roku elektrycznych. Dwie z trzech istniejących linii tramwajowych przebiegały przez ten obszar. Obsługiwaną trasą była linia czerwona („A”, z Dworca Głównego do dworca Bydgoszcz Wąskotorowa) oraz „zielona” („B”, od ul. Gdańskiej do Strzelnicy przy Toruńskiej).

Okres międzywojenny (1920–1939)

20 stycznia 1920 roku na Starym Rynku, przed kościołem pojezuickim, miała miejsce uroczystość przekazania władzy po 148 latach zaboru pruskiego, odbywająca się przy gremialnym udziale polskiego wojska. W owym czasie pomnik Fryderyka II zniknął, gdyż Niemcy wcześniej go zdemontowali i przetransportowali do Piły, jeszcze przed podpisaniem traktatu wersalskiego.

W 1923 roku w zachodniej pierzei Rynku, nr 2, umieszczono nowo utworzone Muzeum Miejskie, a także Bibliotekę Miejską, funkcjonującą tu od 1908 roku, przedtem siedzibę władz Obwodu Nadnoteckiego (Stary Rynek 24).

Okres międzywojenny nie przyniósł wiele nowego w zakresie zabudowy oraz funkcji Starego Rynku. Targi odbywały się regularnie w dalszym ciągu, a handel koncentrował się w pozostałych placach miejskich. W tamtym czasie Stary Rynek z ul. Mostową tworzył centralny punkt handlowy miasta, obejmujący także ul. Gdańską oraz fragment Dworcowej i pl. Teatralny. W tym regionie skoncentrowały się liczne sklepy oraz duże domy handlowe.

W 1936 roku uruchomiono nową, trzecią linię tramwajową, która prowadziła przez Stary Rynek. Była to linia „D” od ul. Gdańskiej do ul. Długiej.

Okres okupacji hitlerowskiej (1939–1945)

Po zajęciu miasta przez niemieckie władze okupacyjne, na Starym Rynku miały miejsce dramatyczne wydarzenia, związane z odpowiedzią bydgoszczy na hitlerowską dywersję, co miało swoje apogeum 3 września 1939 roku. „Bydgoska krwawa niedziela” zakończyła się rezultatem w postaci publicznej egzekucji 50 bydgoszczan, przeprowadzonej 9-10 września 1939 roku przed zachodnią pierzeją Starego Rynku.

Na początku 1940 roku niemieckie władze okupacyjne zdecydowały się na burzenie kościoła pojezuickiego oraz całej zachodniej pierzei Starego Rynku, planując budowę nowego ratusza w stylu „narodowosocjalistycznym”, a także poszerzenie ul. Mostowej by stworzyć „szlak defilad” dla Wehrmachtu. Wyburzenie kościoła realizowano w terminie od 18 stycznia do 27 marca, a pozostałe kamienice zniknęły do 23 października 1940 roku. Zniszczeniu uległy również kamienice na północno-wschodnim narożniku rynku w pobliżu ul. Jatki oraz studzienka „Dzieci bawiące się z gęsią”, której fragmenty szczęśliwie przetrwały w składnicy ogrodów miejskich. Na 20 kwietnia 1941 roku, w dzień imienin Hitlera, na płycie Rynku ponownie odsłonięto pomnik Fryderyka II oraz przywrócono nazwę placu sprzed II wojny światowej.

W styczniu 1945 roku w rejonie Starego Rynku miały miejsce zacięte walki o wyzwolenie Bydgoszczy. Prawobrzeżna część miasta znalazła się pod kontrolą wojsk radzieckich (76 dywizja piechoty) oraz polskich (1 Armia Wojska Polskiego i 1 Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte) do końca dnia 24 stycznia. Następnego dnia trwały walki o lewą część Bydgoszczy, a Niemcy, wzmocnieni kompanią zmotoryzowaną, stawiali zaciekły opór wzdłuż ul. Gdańskiej. Przy Brdzie, w okolicy ul. Mostowej toczyły się wymiany ognia artyleryjskiego, przy czym ogień radziecki trafił w gmach Teatru Miejskiego przy pl. Teatralnym, a niemiecka artyleria spaliła cztery kamienice wschodniej pierzei Starego Rynku.

Okres powojenny (po 1945)

Po zakończeniu II wojny światowej podjęto działania związane z uporządkowaniem zniszczonej zabudowy. W styczniu 1945 roku, w dni po wyzwoleniu Bydgoszczy, zdemontowano i przetopiono pomnik Fryderyka II. 1 maja 1948 roku przed gmachem biblioteki postawiono nową rzeźbę „Dzieci bawiące się z gęsią”, a w latach 1953-1956 odbudowano część wschodniej pierzei Rynku. Niestety nowe władze nie postanowiły zrekonstruować zachodniej pierzei, z uzasadnieniem, że kościół pojezuicki już nie pasował do nowej rzeczywistości politycznej PRL-u. W 1947 roku ostatecznie zlikwidowano targi na Rynku, przekształcając go w miejsce przeznaczone na imprezy kulturalne oraz manifestacje.

W 1962 roku, na skutek odbudowy mostu Staromiejskiego, przywrócono na Starym Rynku ruch tramwajowy, który był kontynuowany do 1969 roku. Ponadto, w latach 1968–1969 przy północno-wschodnim narożniku Rynku powstał pawilon gastronomiczny „Kaskada”, wyraźnie niepasujący do stylu Starego Miasta. 5 września 1969 roku, w miejscu zachodniej pierzei, której nie odbudowano, ustawiono Pomnik Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej, którego częścią był mur składający się z 80 dużych brył piaskowca, oznaczających miejsca walki i męczeństwa mieszkańców Ziemi Bydgoskiej. 26 sierpnia 2007 roku, ten mur przeniesiono do Sanktuarium Nowych Męczenników w Bydgoszczy, a 3 sierpnia 2018 roku, pomnik przeniesiono do północno-zachodniego narożnika rynku. W trakcie tej operacji odkryto akt erekcyjny z 1969 roku, który następnie ponownie zabetonowano w nowym fundamencie pomnika.

W 1974 roku, na podstawie uchwały MRN, rozpoczęto prace związane z rewaloryzacją znacznych fragmentów Starego Miasta, w tym Rynku. Działały one na rzecz porządkowania struktury handlowej, zmiany układu komunikacyjnego oraz nadania witrynom sklepów odpowiedniego charakteru. W latach 70. XX wieku utworzono „Antykwariat Naukowy” w kamienicy nr 16 oraz sklep z kryształami pod nr 18. Rewitalizowano również parter w budynkach nr 20 i 22. Również w kamienicy narożnej nr 27 otwarto Salon Pracowni Sztuk Plastycznych, przekształcając w gotyckie piwnice na café, oraz w tę strukturę wkomponowano salon „Cepelii”. Zmiany dotyczyły także kamienic wschodniej pierzei Rynku.

W latach 1973–1975 przystąpiono również do przebudowy układu komunikacyjnego, usuwając z płyty Rynku ruch tramwajowy i kołowy. Wiele uliczek przeorganizowano w deptaki (np. Mostowa, Magdzińskiego).

3 maja 1981 roku, na schodach biblioteki odbyła się msza święta za Ojczyznę, której wysłuchało ponad 100 tys. osób. Lektorem był Daniel Olbrychski. To wydarzenie stało się największą manifestacją wsparcia dla „Solidarności” w dziejach miasta oraz jednym z najliczniejszych zgromadzeń mieszkańców. Porównując, mniejszą frekwencję odnotowano 14 lipca 1950 roku na wiecu w związku z potępieniem „imperialistycznej agresji amerykańskiej w Korei”, gdzie zgromadziło się 60 tys. osób.

Następna faza modernizacji Starego Rynku miała miejsce po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. W 2010 roku przeprowadzono przetarg na projekt nowoczesnej zabudowy zachodniej pierzei Rynku, jednakże sprzeciwy społeczne skutkowały jego zaniechaniem. 10 grudnia 2011 roku rozpoczęto rozbiórkę kompleksu gastronomicznego „Kaskada”, a w 2013 roku przystąpiono do odbudowy fragmentu północno-wschodniej pierzei oraz ul. Jatki.

Jesienią 2016 roku, w kontekście planowanej przebudowy płyty rynku, zakładającej m.in. przesunięcie pomnika o 15 metrów bliżej fary oraz dodanie 35-metrowej fontanny z 60 dyszami, przystąpiono do badań archeologicznych. Zgodnie z zaleceniem wojewódzkiego konserwatora zabytków, nie można było zrealizować niektórych planów, ze względu na konieczność zniszczenia zachowanych fundamentów pierzei zachodniej, w tym murów kościoła i reliktów kamienic. Na dzień 18 czerwca 2010 roku stwierdzono, że wszystkie fragmenty zespołu ratusza, znajdujące się pod płytą Starego Rynku, muszą podlegać pełnej ochronie. Koncepcja ich eksponowania w formie przeszkleń wymagałaby kosztownych działań ochronnych i uznano ją za zbyt problematyczną. Ostatecznie zrealizowano jedynie obrys fundamentów dawnego ratusza w innych odcieniach granitowych.

W maju 2018 roku zakończono przetarg na modernizację płyty Starego Rynku. Prace wykonała bydgoska spółka Betpol, z oferowaną gwarancją na wykonaną usługę na 7 lat za 14,3 mln zł, co było o 3 mln mniej niż przewidywano w budżecie. Główne prace miały się zakończyć do połowy listopada 2018 roku, a całość do połowy 2019. Po rozbiórce wcześniej istniejącej nawierzchni, przebudowano całą infrastrukturę podziemną, kładąc nową podbudowę. Ujednolicono również lampy, ławki i kosze na śmieci, przy użyciu drewna; zamontowano również zegar z kutymi elementami oraz podświetlenie fontanny Kupffendera znajdującej się przy bibliotece. Projekt nowego wyglądu ławek (30 szt.), krzeseł miejskich (10 szt.) i kwietników (20 szt.) został ogłoszony w wyniku konkursu, który wygrała studentka wzornictwa, Agata Łapińska, wykorzystując motyw bydgoskich spichrzy.

Rynek otrzymał również obramowanie z drobnych kostek bazaltowych, odcinających nawierzchnię. Podstawowym elementem nowej nawierzchni były 3 typy szaro-piaskowych płyt, ważących do 400 kg. 21 maja 2019 roku, na Rynku posadzono 2 dorosłe, 15-letnie, 4,5-metrowe lipy, umiejscowione w narożnikach pierzei wschodniej, przy fontannie i między Jatki a Mostową; wojewódzki konserwator zabytków zgłosił jednak obiekcje w tej kwestii.

W 2019 roku zakończono prace w pozostałych częściach chodników, jezdni przy pierzei południowej oraz na ulicach do nich dobiegujących. Zakończono prace budowlane 25 czerwca 2018 roku i oficjalnie otwarto zmodernizowaną płytę rynku w dniach 28-29 czerwca 2019 roku. Na nowej płycie, w miejscu starych strzelanin z 1939, umieszczono mosiężną tablicę upamiętniającą ofiary II wojny światowej rozstrzelane przez niemieckiego okupanta we wrześniu 1939 roku w trzech językach: polskim, angielskim oraz niemieckim.

Po rewaloryzacji, 8 września 2019 roku rynek został zamknięty dla ruchu samochodowego. Wprowadzenie na nową płytę rynku niewielkiej ilości zieleni oraz szybko brudzących się płytek granitowych, importowanych z Chin, wzbudziło falę krytyki. W odpowiedzi na to, 27 kwietnia 2020 roku na powierzchni rynku postawiono wykonane z kortenu donice, które mają służyć jako miejsce do sadzenia drzew.

W sierpniu 2018 roku wysunięto projekt posadowienia pomnika Kazimierza Wielkiego w centrum Starego Rynku, który już od 2006 roku znajduje się między ul. Wały Jagiellońskie i Pod Blankami. Jednak z doświadczenia wynikało, że brakowało jednoznacznego poparcia dla tego rozwiązania, co spowodowało, że prezydent miasta odstąpił od dalszych działań. Z kolei Społeczna Rada ds. Estetyki Miasta zaproponowała w 2019 roku odbudowę sekcji kamienic oraz frontowego kościoła jezuickiego z wieżami, w celu stworzenia punktu widokowego. Prace związane z szklanym budynkiem, zwanym Ogrodami Historii, oraz podziemnymi kryptami związanymi ze skarbem odkrytym w 2018 roku w katedrze, znalazły się na etapie koncepcyjnym.

Na Starym Rynku, przebieg 18. południka został oznaczony za pomocą obelisku, który znajduje się na Wyspie Młyńskiej oraz na samej płycie Rynku, z wykorzystaniem oświetlenia LED, w ramach rekonstrukcji w latach 2018-2019. 28 czerwca 2019 roku zainstalowano tu również zegar, który wskazuje lokalny czas, różniący się od urzędowego o 12 minut. Czasomierz usytuowany na północnej pierzei Rynku jest podświetlany nocą, a nietypowe wskazówki w fenomenalny sposób przybliżają zarys jednego z bydgoskich spichrzy.

Nazwy

• XVI w.-I połowa XVIII w. – Ring (circulus fori),
• 1772–1862 – Markt (Hauptmarkt),
• 1862–1920 – Friedrichs-Platz,
• 1920–1929 – Stary Rynek,
• 1929–1935 – Stary Rynek im. marszałka J. Piłsudskiego,
• 1935–1939 – Rynek Marszałka J. Piłsudskiego,
• 1939–1941 – General-von-Kluge-Platz,
• 1941–1945 – Friedrichs-Platz,
• 1945–1949 – Stary Rynek,
• 1950–1955 – Plac Bohaterów Stalingradu,
• od 1956 r. – Stary Rynek.

Zabudowa

Część środkowa

Od momentu założenia Bydgoszczy, aż do roku 1834, na centralnym placu miejskim znajdował się ratusz, który pełnił funkcje administracyjne. W roku 1515 powstał okazały budynek z podcieniami, znany z obecności kramów, ław chlebowych oraz jatki. Renesansowa wieża ratusza, która była ozdobą nie tylko samego budynku, ale i całego miasta, posiadała zegar oraz dzwon alarmowy, a jej nietypowy hełm cebulasty był jednym z symboli Starego Rynku.

Na przestrzeni lat, ratusz doświadczył wielu zniszczeń, w szczególności w XVIII wieku, aż w końcu władze pruskie postanowiły usunąć pozostałości tego historycznego obiektu. Pierwszym elementem, który popadł w zapomnienie, była wieża, która została zburzona w pierwszej połowie XVIII wieku. Po niej dotknięete zostały także inne części ratusza, a ich rozbiórka miała miejsce między 1831 a 1834 rokiem.

Pierzeja północna

Obiekt	Lata budowy	Numer rejestru zabytków	Uwagi	Zdjęcie
Stary Rynek 1	1780	–	W budynku znajduje się najstarsza apteka w Bydgoszczy „Pod Złotym Orłem”, założona przed 1590 r. przy klasztorze jezuitów. W latach 1808-1921 kamienica była własnością rodziny Kupffenderów, która w 1909 r. z okazji stulecia apteki postawiła kamienną studzienkę z rzeźbą „Dzieci bawiące się z gęsią”. Na elewacji umieszczono tablicę upamiętniającą 55 bydgoszczan zamordowanych 9 i 10 września 1939 r. na Starym Rynku.	–
Stary Rynek 3	XVI wiek	–	Na parterze znajduje się Bydgoski Antykwariat Naukowy, w którym od 1969 r. organizowane są ogólnopolskie aukcje. Na fasadzie budynku widnieje płaskorzeźba autorstwa Tadeusza Nowakowskiego, pisarza i publicysty, który w 1993 r. został Honorowym Obywatel miasta. W czasie remontu w 1975 r. w pomieszczeniu frontowym odkryto strop belkowy z polichromią datowaną na „1678”. Trzy belki zostały przeniesione i wyeksponowane w kawiarni artystycznej „Węgliszek”, a jedna z nich ma datę 30 października 1560.	–
Stary Rynek 5	XVII wiek	–	Do 1642 r. kamienica należała do Macieja Pułkowskiego, a następnie przeszła na własność Wilhelma, związanego z Wilhelmem Wallace’em – Szkotem, którego córka Anna była żoną bydgoskiego rajcy i burmistrza Michała Paulusika.	–
Stary Rynek 7 / Mostowa 1	1765–1774	–	Kamienica została przebudowana w 1824 roku oraz w latach 60. XIX wieku w stylu neorenesansu włoskiego.	–
Stary Rynek 9,11,13	–	–	Te kamienice zostały zburzone w 1940 r. w czasie poszerzania ul. Mostowej przez hitlerowskie władze. Na ich miejscu w 1967 r. powstał pawilon gastronomiczny „Kaskada”. W 2007 r. podjęto decyzję o rozbiórce tego budynku i odbudowie pierzei kamienic. 10 grudnia 2011 roku rozpoczęto rozbiórkę, a w 2013 roku rozpoczęto odbudowę fragmentu pierzei.	–

Pierzeja wschodnia

Obiekt	Lata budowy	Numer rejestru zabytków	Uwagi	Zdjęcie
Stary Rynek 15,17,19,21	1953–1956	_	Kamienice częściowo zniszczone w trakcie walk o wyzwolenie miasta w styczniu 1945 roku. Po wojnie, podczas odbudowy, kamienica uległa częściowemu zawaleniu. Ostatecznie budynki zostały rozebrane, a następnie odbudowane w nowym kształcie, z zamiarem nawiązania do historycznej architektury, tworząc spójny stylistycznie narożnik. W XVIII wieku pod numerem 19 mieściła się stacja dyliżansu pocztowego oraz gospoda-karczma „Pod Zgorzelcem”, a później winiarnia, czynna do końca zaboru pruskiego, związana z legendą o Panu Twardowskim, który miał tu nocować w 1560 roku. W kamienicach 15 i 17 w końcu XIX wieku kupiec Leon Brueckmann zbudował nowoczesny dom towarowy, który w 1921 roku przeszedł na własność Domu Konfekcyjnego S.A. w Poznaniu, a w 1929 roku braci Czesława i Władysława Mateckich, którzy prowadzą go jako „Dom Towarowy Braci Mateckich”. Przez wiele lat, na przełomie XX i XXI wieku, znajdowały się tu księgarnie. Od 2006 roku w oknie poddasza kamienicy nr 15 pojawia się dwa razy dziennie (o 13:13 i 21:13) postać Pana Twardowskiego z krótkim spektaklem świetlno-muzycznym.	_
Stary Rynek 23-25	początek XVIII wieku	A/376/1-2 z 14.10.1993	Kamienica nr 23 – z oficyną, przebudowana w 1872 i 1899 roku, kolejny remont planowany jest na 2021 rok. Kamienica nr 25 została przebudowana w I ćwierci XIX wieku.	_
Stary Rynek 27 – róg Magdzińskiego	1775	A/1278 z 3.04.2007	Kamienica znana jako „Pod Złotym Łososiem” była wielokrotnie modernizowana: w XVII, XVIII oraz pod koniec XIX wieku. Posiada mansardy z lukarnami z drewna oraz profilowany gzyms koronujący. Zachowane są gotyckie fundamenty, piwnice oraz czworoboczny dziedziniec. Zgodnie z legendą, w domu na I piętrze w czasie przejazdu do Moskwy zatrzymał się na nocleg cesarz francuski Napoleon Bonaparte.	_

Pierzeja południowa

Obiekt	Lata budowy	Nr rej. zabytków	Uwagi	Zdjęcie
Stary Rynek 12 / Batorego 1	XVII wiek, 1877	A/350/1 z 2.02.1993	Kamienica, która uzyskała obecny wygląd dzięki gruntownej przebudowie w stylu neorenesansowym, zrealizowanej w 1877 roku według projektu Gustava Weihe. Elewacje są zakończone wysuniętym gzymsem na konsolkach, ozdobionym fryzem z ornamentem perełkowym, wolich oczach oraz meandrowym. W piwnicach budynku, które mają gotycki charakter, odkryto ślady XV-wiecznej piwiarni. W latach 1993-2014 na parterze funkcjonowała kawiarnia artystyczna „Węgliszek”, która do 2012 roku była prowadzona przez Miejskie Centrum Kultury, nazwana na pamiątkę diabełka, który rzekomo „panował i straszył” w Bydgoszczy od XVI wieku.	_
Stary Rynek 14	XVII wiek, 1901	_	Obecny wygląd kamienicy jest wynikiem przebudowy z 1901 roku. Gotyckie sklepienia w piwnicach zostały wyeksponowane w działającym w latach 1973-1996 klubie „Medyk”. Z perspektywy Starego Rynku balkonowe rzygacze mają formę nietoperzy.	_
Stary Rynek 16 / Zaułek 3	XIX wiek, 1860	A/347/1 z 5.01.1993	Forma kamienicy, którą obecnie widzimy, pochodzi z przebudowy z 1860 roku. W zachowanych niszach z konsolami umieszczono figury alegoryczne „Fortuna” oraz „Sprawiedliwość”. Przez 20 lat, do 2018 roku, mieścił się tu pub Amsterdam.	_
Stary Rynek 18 / Zaułek 5	1898	_	Obiekt ten mieści Galerię Sztuki Ludowej i Nieprofesjonalnej, a dawniej znana była jako winiarnia (w 1907 roku funkcjonująca jako winiarnia „Eberle”).	_
Stary Rynek 20 / Zaułek 7	1911	_	Kamienica w stylu secesyjnym, wzniesiona w 1911 roku na fundamentach starszej barokowej, według projektu Ottona Mullera. W latach 1911–1939 mieścił się tu polski dom towarowy M. Siuchnińskiego i R. Stobieckiego, który był trzecim co do wielkości w ówczesnej Bydgoszczy, w którym cała załoga posługiwała się językiem polskim. Na elewacji, w logii pomiędzy piętrami, widnieje przedstawienie Merkurego.	_
Stary Rynek 22 / Zaułek 9	XVIII wiek	A/299/1 z 4.02.1992	Kamienica przeszła przebudowę w latach 1825-1850.	_
Stary Rynek 24 / Zaułek 11	1774–1778	283 z 3.09.1953	Kamienica zbudowana w stylu klasycystycznym, pełniła rolę siedziby władz Obwodu Nadnoteckiego. W latach 1781–1807 oraz 1815–1905 mieściły się tu: Królewski Zachodnio-Pruski Sąd Nadworny, władze rejencji bydgoskiej (do 1838), Sąd Apelacyjny, a następnie Sąd Powiatowy oraz Urząd Ksiąg Gruntowych. W okresie 1807–1815 w budynku funkcjonowały biura departamentu bydgoskiego Księstwa Warszawskiego, a od 1908 roku znajduje się tutaj Biblioteka Miejska im. dr Witolda Bełzy (założona w 1903 roku). Zespół budynków rozciąga się w głąb do ulicy Długiej. Między budynkami przebiega ul. Zaułek, nad którą wznosi się przejście zwane „mostem westchnień”. Do 1851 roku przed kamienicą stał kamienny pręgierz, a od 1948 roku znajduje się tam kamienna studzienka z rzeźbą „Dzieci bawiące się z gęsią”. Na fasadzie budynku umieszczono tablicę pamiątkową Józefa Wybickiego, który był aplikantem w Trybunale Koronnym w Bydgoszczy.	_

Pierzeja zachodnia

Jednym z najbardziej kluczowych elementów są budynki znajdujące się wokół placu, w szczególności pierzeja zachodnia, której obiecujące architektoniczne relikty przypominają o bogatej historii regionu. Na uwagę zasługują kościół pojezuicki i budynek Kolegium jezuitów, obydwa z silnym wpływem na architekturę miasta. W wyniku wstrząsających wydarzeń II wojny światowej, pierzeja ta została zniszczona w pierwszych trzech miesiącach 1940 roku, po brutalnych egzekucjach, które miały miejsce w tym rejonie we wrześniu 1939 roku.

Nieistniejący już kościół, z jego strzelistymi wieżami, był niegdyś charakterystycznym punktem widokowym Starego Rynku. Na przełomie XVIII i XIX wieku w budynku obok mieściło się prezydium policji, a później, z nieprzerwaną tradycją, Miejska Kasa Oszczędności. Muzeum Miejskie zostało zlokalizowane w tym miejscu między 1923 a 1939 rokiem. W trakcie tragicznych zdarzeń w 1939 roku, ślad krwi katolickiego księdza, który został zabity, odmienił to miejsce, prowadząc do powstania legendy związanej z obrazem „krwawej ręki”.

W wyniku braku zgody na odbudowę, oraz z różnych przyczyn finansowych, realizacja planów renowacji placu napotyka liczne trudności. Pomimo zaangażowania społecznego i przemyślanego podejścia, istnieje opór ze strony miejscowej diecezji rzymskokatolickiej, która nie wyraziła zgody na odbudowę kościoła ani na inne społeczne lub kulturalne inicjatywy w tym miejscu.

Mała architektura

Obiekt	Lata budowy	Uwagi	Zdjęcie
Dzieci bawiące się z gęsią	1909	Fontanna z rzeźbą została ufundowana przez Alfreda Kupffendera, właściciela apteki „Pod Złotym Orłem”. Rzeźba stworzona przez Karola Kowalczewskiego została odsłonięta 4 października 1909 r. Początkowo znajdowała się przed kamienicą Stary Rynek 1, a od 1948 r. przed budynkiem Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej. W okresie wrzesień-październik 2014 roku przeprowadzono jej remont.	_
Pomnik Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej	1969	Pomnik usytuowany jest w miejscu egzekucji bydgoszczan przed kościołem pojezuickim, które miało miejsce w dniach 9-10 września 1939 r. Zaprojektowany przez prof. F. Masiaka, przedstawia grupę postaci w momencie egzekucji, wykonaną z brązu. W 2007 roku szaniec z bloków kamiennych, znajdujący się za pomnikiem, został przeniesiony w okolice Kościoła Świętych Polskich Braci Męczenników.	_
Rzeźba Pana Twardowskiego	2006	Z okazji 660-lecia Bydgoszczy, w 2006 roku, w oknie poddasza kamienicy nr 19 wschodniej pierzei Starego Rynku zainstalowano rzeźbę mistrza Twardowskiego, stworzoną przez artystę Jerzego Kędziory. Dwumetrowa figura ukazuje się dwa razy dziennie: o 13.13 i 21.13. Twardowski rozgląda się w lewo i prawo, kłania się w pas i pozdrawia przechodniów gestem podnoszonej ręki, w której trzyma cyrograf. Spektaklowi towarzyszą dym oraz odpowiednio dobrana muzyka, kończąca się diabelskim chichotem.	_

---

Oceń: Stary Rynek w Bydgoszczy

---