Szwederowo

---

Położenie

Szwederowo, położone w południowej części Bydgoszczy, jest jednym z osiedli w ramach tzw. Górnego Tarasu. W sąsiedztwie znajdują się: od zachodu osiedle Górzyskowo oraz Błonie, od wschodu graniczy przez ulicę Kujawską z Wzgórzem Wolności, zaś od północy ze Starym Miastem. Na południu osiedle sąsiaduje z obszarami określanymi jako Biedaszkowo oraz Bielice.

Geograficznie, to osiedle mieści się w makroregionie Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, w mezoregionie Kotlina Toruńska oraz mikroregionie Miasto Bydgoszcz Południowe (terasa X, wysokość około 68–70 m n.p.m.).

W historii Szwederowa można dostrzec fragmenty gmin podmiejskich, które zostały włączone do Bydgoszczy w drugiej połowie XIX wieku oraz w roku 1920. Pierwszym obszarem, który stał się częścią miasta, był dawny folwark Nowy Dwór, który zajmował 15 ha i został wcielony w 1858 roku. W latach 1867–1875 do miasta dołączono również pas terenu znany jako „wygon”, o powierzchni 18 ha, który rozciągał się wzdłuż ulicy Podgórnej, między ulicami księdza Skorupki a Leszczyńskiego, a także obszar nazywany Bielice, obejmujący 32 ha, ograniczony między innymi ulicami: Wiatrakową, Lenartowicza, Konopnickiej oraz Karpacka-Sieradzka.

W skład Bydgoszczy wchodził również wąski pas terenu, który był usytuowany wzdłuż ulicy Kujawskiej. W 1920 roku miasto poszerzyło swój obszar o resztę terenów dzielnicy, wówczas w skład gminy wchodziły obszary Szwederowa (257 ha) oraz północna część Bielic Nowych (262 ha).

Nazwa

Nazwa Szwederowo (niem. Schwedenhöhe) ma swoje korzenie w historycznych wydarzeniach związanych z najazdem Szwedów na Bydgoszcz w 1656 roku. To właśnie z tego południowego wzgórza wspomniane oddziały szwedzkie zmierzały w kierunku miasta. Interesujący widok, przedstawiający szwedzkie siły podziwiające staropolską Bydgoszcz z wyżyn Szwederowa, został uwieczniony przez Erika Dahlbergha, który przypadkiem wykonał sztych na podstawie swojego szkicu z 1657 roku.

Nazwa osiedla przywołuje również do legendy opublikowanej przez Wincentego Sławińskiego w 1935 roku w zbiorze zatytułowanym „Babia Wieś, z legend podmiejskich starej Bydgoszczy”. Legenda ta mówi o czasach szwedzkiego potopu, kiedy to polska ziemia była zalewana nie tylko przez wodę, ale także przez grabieże, choroby oraz nieszczęścia. Przemęczeni Polacy, ledwo znoszący najazd, coraz bardziej uaktywniali swój opór, co było widoczne na wzgórzach.

Na wzgórzach naprzeciw Wełnianego Rynku obozował oddział 200 rajtarów, którzy zagrażali mieszkańcom. Tamże mieściła się oberża, prowadzona przez braci posiadających szwedzkie nazwisko, mimo że byli Polakami. Dzięki temu, że uchodzili za kamratów szwedzkich żołnierzy, pewnego dnia spisali na straty rajtarów, rozbrajając ich wspólnie z miejscową ludnością. Cała kohorta została pojmana, a Szwedzi spakowani na furmanki, które wyekspediowały ich nad Bałtyk. To zdarzenie dało początek nazwie Szwederowo, która przetrwała do dnia dzisiejszego.

Charakterystyka

Szwederowo to jedno z najstarszych osiedli w Bydgoszczy, które podzielone jest na dwie części: Stare Szwederowo, bliżej Śródmieścia, oraz Nowe Szwederowo, położone na wschód i południe, gdzie znajdują się bloki z wielkiej płyty. Granice osiedla wyznaczają: ulica Horodelska i Inowrocławska na południu, ul. ks. Skorupki, Piękna i Szubińska na zachodzie, północną granicą jest Zbocze Bydgoskie, znane również jako skarpa szwederowska, a na wschodzie znajduje się ul. Kujawska.

Na wschodniej części Szwederowa zlokalizowane jest osiedle wielorodzinnych budynków wzniesionych w latach 80. XX wieku, które są zarówno mieszkalne, jak i wyposażone w niezbędną infrastrukturę, jak szkoły, sklepy, targowisko oraz dom kultury. Przyjmuje się, że około 40% tych budynków to obiekty 11-piętrowe. W tej części osiedla znajdują się również starsze domy oraz budynki jednorodzinne. Kamienice czynszowe w północno-wschodniej części przypominają te, które można spotkać w Śródmieściu Bydgoszczy.

W Starym Szwederowie, który obejmuje ulice ks. Skorupki, Leszczyńskiego, Podgórnej, Orlej, Dąbrowskiego, zachowały się budynki z XIX i początków XX wieku, a także nowa zabudowa. Z kolei północne i zachodnie obrzeża osiedla są otoczone przez parki: im. gen. Henryka Dąbrowskiego, aleję Górską i Dolinę Pięciu Stawów. W części zachodniej znajdują się obiekty handlowe oraz przemysłowe, takie jak Castorama oraz była siedziba Bydgoskich Zakładów Fotochemicznych „Foton”.

Sieć ulic Szwederowa została zaprojektowana w XIX wieku. Nowe uliczki to na przykład ul. Solskiego, która przecina osiedle ze wschodu na zachód i stanowi część arterii średnicowej górnego tarasu Bydgoszczy. Na wschodnim obrzeżu osiedla biegnie droga krajowa nr 25, a zachodnim obrzeżem jest droga wojewódzka – ul. Szubińska. W sieci dróg powiatowych uwzględnione są ulice: Brzozowa, Inowrocławska, Stroma, Bielicka, ks. Skorupki oraz Stanisława Leszczyńskiego.

Szwederowo dysponuje różnorodną infrastrukturą, która obejmuje m.in. żłobki, sześć przedszkoli, pięć szkół podstawowych, sześć gimnazjów oraz dwa licea ogólnokształcące. Ponadto na osiedlu znajduje się Przedszkole Sióstr Elżbietanek, Zespół Szkół Katolickich Pomnik Jana Pawła II oraz Zespół Szkół Specjalnych. Dawny sierociniec Dietza jest obecnie siedzibą Bydgoskiego Zespołu Placówek Opiekuńczo-Wychowawczych. W tej dzielnicy wyróżniają się również obiekty kulturalne, takie jak Młodzieżowy Dom Kultury nr 2, klub „Arka” Bydgoskiej Spółdzielni Mieszkaniowej oraz filia Biblioteki Miejskiej. W wieży ciśnień znajduje się Muzeum Wodociągów, a osiedle oferuje także kryty basen „Bryza” oraz kompleks Orlik 2012.

Do planów dotyczących Szwederowa, które zostały zawarte w „Planie Rozwoju Bydgoszczy na lata 2009-2014”, należą m.in. przebudowa ul. Solskiego oraz Pięknej, budowa ul. Nowostromej, a także rewitalizacje obszarów poprzemysłowych dawnego „Fotonu” przy ul. Pięknej oraz parków na Wzgórzu Dąbrowskiego i alei Górskiej na skarpie szwederowskiej.

Ludność

W 1970 roku Szwederowo zamieszkiwało 22,7 tys. osób, a dwadzieścia lat później liczba ta wzrosła do 36 tys. Niestety, począwszy od 1994 roku liczba mieszkańców zaczęła stopniowo maleć: w 1998 roku wyniosła 35 tys. osób, w 2002 roku spadła do 33,5 tys., w 2007 roku osiągnęła 32,4 tys., a w 2010 roku wyniosła 31,8 tys.

Rekreacja

Zapleczem rekreacyjnym Szwederowa do czasów powojennych był obszar Puszczy Bydgoskiej, znany przez mieszkańców jako Las Bielicki. Prowadziły do niego ulice Kujawska, Bielicka i Biedaszkowo, które były jednocześnie drogami do folwarków: Bielice i Biedaczkowo. W obliczu rozwoju lotniska wojskowego oraz budowy innych obiektów po II wojnie światowej, obszar lotniska stał się niedostępny dla osób postronnych, a drogi prowadzące z Szwederowa do Puszczy Bydgoskiej zostały odcięte.

Szwederowo dysponuje około 17 hektarami terenów zielonych. Do przestrzeni rekreacyjnej zalicza się parki: Wzgórze gen. Henryka Dąbrowskiego, aleja Górska na skarpie szwederowskiej oraz Dolina Pięciu Stawów, która służy jako park dzielnicowy dla mieszkańców Szwederowa i Górzyskowa. W latach 1993-1995 z Szwederowa zbudowano trasę pieszą do Nowego Rynku, która obejmowała schody z budulcem nawiązującym do naturalnych walorów krajobrazowych. Taras widokowy na wieży ciśnień, znajdujący się na wysokości około 30 m, oferuje spektakularny widok na panoramę Bydgoszczy.

Osiedle to posiada również ścieżki rowerowe przebiegające wzdłuż ul. Solskiego, a studium transportowe Bydgoszczy przewiduje dalszy rozwój sieci drogowej, zwłaszcza wzdłuż ul. Kujawskiej, Ugory, Horodelskiej, Inowrocławskiej, Leszczyńskiego, Skorupki, Pięknej, Stromej oraz innych.

Ochrona przyrody

Na obszarze Szwederowa występuje wiele pomników przyrody, szczególnie w rejonie parku im. gen. Henryka Dąbrowskiego. Wśród nich wyróżniają się: dąb szypułkowy o obwodzie w pierśnicy ponad 320 cm, dąb kaukaski, miłorząb dwuklapowy, wiąz turkiestański o obwodzie 220 cm, lipa drobnolistna, dąb czerwony oraz wierzba biała o obwodzie 450 cm. Na ul. Konopnej 28 rośnie wiąz szypułkowy o obwodzie przekraczającym 336 cm.

Zabytki

Wśród zabytków Szwederowa znajdują się m.in. wodociągowa wieża ciśnień zbudowana w 1900 roku przy ul. Filareckiej oraz kamienica przy ul. Kujawskiej 4, która powstała w 1890 roku według projektu Józefa Święcickiego i była przebudowywana w 1904 roku.

Historia

Okres staropolski

W przeszłych dokumentach wspomina się o dwóch grodziskach, które miały się znajdować w rejonie Bydgoszczy. Pierwszym z nich był gród bydgoski, na którego zgliszczach w XIV wieku wzniesiono zamek bydgoski. Drugie grodzisko, które mogło się znajdować na obszarze dzisiejszego Szwederowa, nie zostało jednak potwierdzone przez współczesne badania archeologiczne.

Osada Szwederowo zadebiutowała na mapach historycznych na początku XVI wieku, stanowiąc wieś, która podlegała parafii bydgoskiej. W czasach potopu szwedzkiego przez Szwederowo przeszły oddziały szwedzkie, co mogło wpływać na późniejsze przypisanie tej nazwy do gminy.

Szwedzki inżynier wojskowy Erik Dahlbergh uwiecznił widok Bydgoszczy z wzgórz Szwederowa; rysunek ten uchodzi za jeden z najstarszych i najcenniejszych wizerunków miasta.

Okoliczne osady odegrały rolę w kolonizacji olęderskiej, która miała miejsce w XVII i XVIII wieku. Bielice były pierwszą wsią, która w XVII wieku otrzymała przywileje olęderskie (przed 1660). Z kolei na początku XVIII wieku, w odpowiedzi na skutki wojny północnej, władze bydgoskie prowadziły aktywne działania mające na celu przyciągnięcie osadników, wystawiając kontrakty dla wsi takich jak Biedaszkowo (1732), Goryczkowo (1733) i Szwederowo (1743).

W późniejszych latach kolonizacja była kontynuowana przez wójta Kieyzerlinga, który odnowił kontrakt dla Bielic w 1744. Osady te przekształciły się w folwarki, zazwyczaj zlokalizowane w pobliżu łąk oraz cieków wodnych.

W połowie XVIII wieku Szwederowo funkcjonowało jako folwark miejski, generując roczny dochód rzędu 100 zł, co sytuowało go w średniej stawce folwarków bydgoskich. W roku 1743 bydgoska rada miejska wydzierżawiła folwark Barbarze i Adamowi Lasom na 40 lat, a na północy terenu znajdował się także folwark Nowy Dwór (niem. Gross Neudorff), przynoszący w 1749 roku dochód w wysokości 15 zł. W końcu XVIII wieku wymienia się Nowy Dwór Mały i Wielki oraz inne wsie i folwarki: Szwederowo, Goryczkowo, Nowy Dwór, Biedaszkowo, Bielice i Bielice Nowe.

W XVI i XVII wieku do miejskich studni na Szwederowie dostarczano wodę z Doliny Pięciu Stawów poprzez system rur z drewnianych pni.

Okres pruski 1774-1920

W dziewiętnastym wieku wieś i folwark Szwederowo rozciągały się pomiędzy ulicami Orlą, Kujawską, Brzozową i Nową, podczas gdy folwark Nowy Dwór znajdował się między ulicami Nowodworską, Nową i Ugory, które graniczyły z Szwederowem. Z kolei na terenie Szwederowa była także wieś Bielice, która została włączona do Bydgoszczy w 1876 roku.

W drugiej części XIX wieku kontur Szwederowa wzbogacił się o przedmieścia, takie jak Szwederowo Nowe (niem. Schwedenthal) i Stare (niem. Schwedenhoche). Wspomniany pas ziemi, zwany „wygonem”, usytuowany między folwarkami Szwederowo a Goryczkowo, został dołączony do miasta przed 1876 i funkcjonował jako pastwisko dla inwentarza miejskiego mieszkańców.

Po przejęciu Bydgoszczy przez Królestwo Prus, lokalne władze oddały folwark Szwederowo w nienaruszalną dzierżawę wyższym urzędnikom. Prowadzona przez nich parcelacja doprowadziła do powstania w latach 1818–1860 ponad 160 nowych gospodarstw. Lokowali się tam rzemieślnicy, a także ludność z różnych regionów, nie tylko Polski czy Niemiec, ale również z Francji, co wpływało na złożony charakter społeczności.

Zdecydowany rozwój przemysłowy Bydgoszczy przekładał się na wzrost liczby mieszkańców Szwederowa, który to wzrost z kolei warunkował zwiększone zapotrzebowanie na mieszkania, co skutkowało budową większych domów czynszowych przez zamożnych właścicieli. Spis miejscowości rejencji bydgoskiej z 1833 roku wskazuje, iż w Szwederowie mieszkało 275 osób (w tym 174 ewangelików, 94 katolików oraz 7 Żydów) в 27 domach. Natomiast folwark Nowy Dwór zamieszkiwało 60 osób (57 ewangelików, 3 katolików) w 8 domach.

W 1858 roku folwark Nowy Dwór został włączony do Bydgoszczy, co w efekcie przekształciło się w nazwę ulicy Nowodworskiej. Opis Jana Nepomucena Bobrowicza z 1846 roku wskazuje, że Szwederowo oraz Nowy Dwór stały się częścią majątku ziemskiego miasta Bydgoszczy. Kolejne spisy z 1860 roku ukazały ścisłe różnice między Starym i Nowym Szwederowem: pierwszy miał 322 mieszkańców (167 ewangelików, 98 katolików, 57 Żydów) w 31 domach, drugi – 229 osób (164 ewangelików, 65 katolików) w 23 domach.

Dzieci z Nowego Szwederowa uczęszczały do szkoły w Starych Bielicach, natomiast uczniowie ze Starego Szwederowa byli podzieleni: ewangelicy uczyli się w Gorzyszkowie, katolicy uczęszczali do szkoły w Wilczaku Wielkim. Miejscowość angażowała się w życie parafialne zarówno katolickiej jak i ewangelickiej w Bydgoszczy.

Pomimo bliskich więzi z Bydgoszczą, Szwederowo zachowało status odrębnej gminy poza granicami administracyjnymi miasta. To przyczyniło się do chaotycznego rozwoju przestrzennego Szwederowa, które przez długi czas próbowało dołączyć do Bydgoszczy bezskutecznie. W latach 1870–1910 zabudowa obejmowała głównie parterowe oraz jednopiętrowe domy, w konsekwencji Szwederowo stało się prominentnym osiedlem robotniczym.

Było to główne miejsce osiedlenia przybyłych Polaków, stanowiących 51% mieszkańców, w kontraście do oficjalnych danych, które zaniżały liczbę Polaków w centralnych częściach Bydgoszczy (16,2%). Spis z 1910 roku zarejestrował 460 budynków i 8801 mieszkańców Szwederowa, z czego 4495 komunikowało się w języku polskim, 4161 po niemiecku, a 145 po hebrajsku. W 1897 roku Szwederowo, w wyniku ciągłej urbanizacji, podłączono do miejskiej sieci gazowej.

Okres międzywojenny 1920-1939

Po zakończeniu I wojny światowej, dnia 1 kwietnia 1920 roku Bydgoszcz włączyła pozostałości gminy Szwederowo, liczące 257,29 ha, oraz Bielice Nowe, zlokalizowane na wschód i południe od Szwederowa pomiędzy szosą Szubińską i Inowrocławską. Całkowicie zmienił się również charakter narodowościowy tej dzielnicy, w której dominowali Polacy.

Przez znaczną część okresu międzywojennego Szwederowo pozostawało osiedlem o niskich standardach życia i zabudowie maksymalnie do trzech kondygnacji. Choć w latach 20. przygotowano plan zagospodarowania przestrzennego, obejmujący budowę rynku z kramami oraz nowych budynków mieszkalnych, z przyczyn finansowych plany te nie zrealizowano. Domy z ogrodami ciągnęły się wzdłuż ulic, a w niektórych miejscach występowały pierzeje kamienic czynszowych. W latach 1926–1928 zbudowano świątynię Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, w 1927 roku otwarto Browar Bydgoski, a w 1928 roku wybudowano Łaźnię Miejską, która obecnie funkcjonuje jako Centrum Zdrowia, Rozwoju i Kultury Łaźnia Miejska. Na terenie Szwederowa działały także dwie szkoły: ewangelicka i katolicka (im. Stanisława Leszczyńskiego oraz 7-klasowa publiczna szkoła powszechna im. gen. Henryka Dąbrowskiego), przedszkole, dom starców, sierociniec oraz tymczasowy szpital (Przychodnia lekarska Ubezpieczalni Społecznej).

Las Bielicki (Puszcza Bydgoska) stał się miejscem rekreacyjnym dla mieszkańców Szwederowa, którzy organizowali niedzielne pikniki z koncertami orkiestr i różnorodnymi konkurencjami. Mieszkańcy korzystali także z dobrodziejstw lasu, zbierając chrust na opał, jagody, grzyby i poziomki. Ulice Bielicka i Kujawska prowadziły do Puszczy, a na zachodzie miała się znajdować ul. Biedaszkowo.

W południowej części Szwederowa, w rejonie Bielic Nowych, znajdował się ciek wodny, zwany strumieniem Niziny, który kończył bieg w Brdzie w okolicach dzisiejszego ronda Toruńskiego.

W latach 30. XX wieku, przy ul. Pięknej, rozpoczął działalność zakład produkujący płyty, błony i papiery fotograficzne, który po wojnie przekształcił się w państwowe przedsiębiorstwo „Foton”.

Okres okupacji 1939–1945

W okresie hitlerowskiej okupacji Szwederowo, obok Śródmieścia, stało się miejscem brutalnych akcji eksterminacyjnych. Wrzesień 1939 roku był naznaczony dramatycznymi wydarzeniami, znanymi jako Blutsonntag (Krwawa niedziela). W nocy z 2 na 3 września, niemieccy dywersanci, przebrani w mundury polskiego wojska, wzbudzili panikę, przekazując informacje o zbliżających się niemieckich żołnierzach mających zamiar zamordować mieszkańców Bydgoszczy.

3 września polskie wojsko wkroczyło do Bydgoszczy od strony Lasu Gdańskiego, ale zostało zaatakowane przez dywersantów żydowskich i niemieckich. W Szwederowie, w kościele Marcina Lutra, zorganizowano punkt oporu, a w wyniku walk kościół spłonął. Intensywne starcia miały również miejsce na ulicach Orlej, Bielickiej i Żuławy.

We współpracy z polskimi żołnierzami, Straż Obywatelska i cywile przystąpili do rozstrzeliwania podejrzanych o atak na polskie wojsko Niemców.

Po zdobyciu Bydgoszczy przez Niemców, rozpoczęły się represje wobec mieszkańców, którzy brali udział w obronie miasta. W jednym z raportów niemieckich czytamy: „Zostałem poinformowany przez rozmaitych Volksdeutschów, że stan niepewności w południowej dzielnicy miasta [Szwederowo], utrzymuje się nadal w dużym stopniu. Szwederowo zostało mi przedstawione jako dzielnica zbrodniarzy, w której mieszkańcy żyją w ekstremalnej nienawiści…”.

Na terenie Bydgoszczy, w tym także w Szwederowie, Niemcy przeprowadzili obławy i rewizje, co w konsekwencji przyniosło rozstrzelanie około 300 mieszkańców Szwederowa w czasie od 5 do końca września 1939 roku. Na terenie parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, przy ulicy Ugory, znajduje się zbiorowa mogiła 21 zamordowanych Polaków, którzy zostali zatrzymani po nabożeństwie w niedzielę, 10 września 1939 roku.

W okresie okupacji Szwederowo włączono do sieci policji niemieckiej, a także powołano komórki NSDAP. Niemcy zlikwidowali cmentarze żydowskie przy ulicy Szubińskiej i Wzgórzu Dąbrowskiego. W 1943 roku, przy użyciu czołgu niemieckiego, zniszczono Pomnik-Krzyż obok kościoła Matki Boskiej Nieustającej Pomocy.

Mieszkańcy aktywnie uczestniczyli w polskim ruchu oporu, a jeden z jego komendantów, Ludwik Suszyński, ps. „Sowa”, swoje bazy miał na Szwederowie. Ruch oporu informował rząd RP w Londynie o rzeczywistości regionu, stwierdzając: „W Szwederowie słyszy się prawie wyłącznie język polski.”

Okres powojenny

Po wojnie, w 1945 roku, Szwederowo stało się częścią Bydgoszczy, przyjmując formę dzielnicy mieszkaniowej. Największym zakładem przemysłowym na terenie Szwederowa w pierwszych latach pokojowych były Zakłady „Modus” przy ul. Lenartowicza.

Na początku lat 50. XX wieku, na Wzgórzu Dąbrowskiego, władze miasta zainstalowały drewnianą wieżę o wysokości 25 m, której celem była zagłuszanie audycji radiowych z Zachodniej Europy. Dnia 18 listopada 1956 roku wieża została zniszczona przez bydgoszczan, co upamiętnia specjalna tablica; uczestnicy zostali skazani na kary więzienia, a stacja nie została odbudowana.

W 1958 roku, w Szwederowie, przy ul. Nowodworskiej 23a, zbudowano schron przeciwatomowy dla władz miasta, a także wieżę o wysokości 32 m do łączności. Schron mógł pomieścić 70 osób, a po remoncie w 1998 roku i modernizacji pięć lat później, został przekazany Zespołowi Szkół Katolickich.

Po 1956 roku, w wyniku przeglądu terenów miejskich, zidentyfikowano tereny Szwederowa nadające się do zabudowy mieszkaniowej. W drugiej połowie lat 60. zrealizowano przy ul. Stromej kilka 11-kondygnacyjnych budynków punktowych. Wraz z końcem lat 60. zakończono budowę dużych kompleksów mieszkań, takich jak osiedle Marii Konopnickiej (około 3,7 tys.) i osiedle przy ul. Ugory (1,8 tys. mieszkańców), które dysponowały ograniczoną bazą usługową.

Osiedla budowano zgodnie z zasadami oszczędnościowego budownictwa, które wiązały się z ograniczonymi standardami jakościowymi mieszkań. Zmiana koncepcji dotyczącej rozwoju Bydgoszczy doprowadziła do przekwalifikowania terenów Szwederowa z jednoro­dzinnych na zabudowę wielorodzinną. Zrezygnowano również z planów budowy lotniska, kierując rozwój miasta na wschód, w kierunku Wisły.

W latach 70. przystąpiono do opracowania planów budowy nowych osiedli blokowych, które miały być realizowane równolegle z rozwojem Nowego Fordonu, z uwzględnieniem podwyższonych norm urbanistycznych. Plany opracowywano w Biurze Projektowo-Badawczym Budownictwa Ogólnego „Miastoprojekt – Bydgoszcz” pod kierunkiem architekta Janusza Gołębiewskiego. W pierwszej kolejności zaplanowano stworzenie osiedla Szwederowo Południe, w obrębie ulic: Wojska Polskiego, Kujawskiej oraz Leszczyńskiego, które miało mieć zróżnicowaną zabudowę.

Pierwsze budynki wzniesiono w 1977 roku, w tym samym czasie zrealizowano również projekty na Wzgórze Wolności. Kolejne etapy rozwoju to budowa osiedla Szwederowo Północ, między ulicami Solskiego, Kujawską i Leszczyńskiego, z zastosowaniem istniejącego układu komunikacyjnego z nowymi budynkami wielorodzinnymi. Prace nad osiedlem rozpoczęto w 1980 roku budową wieżowców oraz pięciokondygnacyjnych budynków przy ul. Nowodworskiej i okolicach.

W latach 80. stworzono aleję Wojska Polskiego, która połączyła osiedla górnego tarasu Bydgoszczy. Pod koniec lat 90. kontynuowano rozbudowę infrastruktury, w związku z czym osiedle Szwederowo-Północ wzbogaciło się o nowe budynki mieszkalne, w tym tzw. osiedle środowisk twórczych usytuowane na wzgórzu widocznym z ulicy Kujawskiej. W XXI wieku rozpoczęto także proces rewitalizacji starych zabudowań, a w 2022 roku zakończono renowację budynku przy ul. Leszczyńskiego 26, pochodzącym z przełomu XIX i XX wieku.

W 2021 roku skrzyżowanie ulic Inowrocławskiej, Brzozowej i Bielickiej doczekało się przebudowy na rondo.

Obiekty

Obiekty sakralne

Na Szwederowie znajduje się nie tylko bogata historia, ale również wiele interesujących obiektów sakralnych. Pierwszą świątynią w tej dzielnicy była neogotycka cerkiew ewangelicka pod wezwaniem Marcina Lutra, usytuowana przy ulicy Leszczyńskiego. Funkcjonowała ona w latach 1906-1939, a po II wojnie światowej została rozebrana w 1945 roku. Z wieży tego kościoła, w tragicznych okolicznościach, Niemcy ostrzeliwali Wojsko Polskie oraz cywilów podczas Krwawej Niedzieli 3-4 września 1939 roku, co doprowadziło do jego zniszczenia w wyniku pożaru. W miejscu, gdzie dawniej stał kościół, obecnie znajduje się Młodzieżowy Dom Kultury nr 2 oraz park.

Początkowo mieszkańcy Szwederowa wyznania katolickiego należeli do parafii farnej. W 1924 roku, na podstawie dekretu kardynała Edmunda Dalbora, powstała parafia Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Jej pierwszym administratorem był ksiądz Jan Konopczyński. Na początku parafia nie posiadała kościoła i msze odprawiano na świeżym powietrzu. Proboszcz znalazł jednak miejsce, w którym można było zorganizować kult i początkowo planował adaptację baraków. Ostatecznie wynajęto salę taneczną przy ul. Dąbrowskiego, przerobioną na kaplicę. W 1923 roku zbudowano plebanię przy ul. ks. I. Skorupki 4/5, a w latach 1926–1928 wzniesiono kościół przy ul. Ugory 16, zaprojektowany przez architekta Stefana Cybichowskiego. Od 1924 roku Szwederowo dysponuje również własnym cmentarzem przy ul. Kossaka, obecnie na terenie Górzyskowa.

29 maja 1966 roku na cmentarzu przykościelnym miały miejsce bydgoskie uroczystości Tysiąclecia Chrztu Polski, które zostały uświetnione przez prymasa ks. kard. Stefana Wyszyńskiego oraz księdza kard. Karola Wojtyłę, którzy dokonali koronacji obrazu „Matki Boskiej z Różą”. Z kolei w 1972 roku zachodnia część parafii na Górzyskowie stała się odrębnym ośrodkiem duszpasterskim, a później samodzielną parafią pw. Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła. Natomiast 1 lipca 1987 roku prymas Polski ks. kardynał Józef Glemp ustanowił parafię pw. Bożego Ciała w obszarze rozwijającego się osiedla Szwederowo-Południe, którego proboszczem został ks. Ryszard Pruczkowski. W 2000 roku parafia nabyła działkę przy ul. Jesionowej 20, gdzie rozpoczęto budowę drugiego kościoła katolickiego na Szwederowie trzy lata później.

Ulice

Ulice w „Starym Szwederowie” mają swoje korzenie w XVIII-XIX wieku. Poszczególne trasy łączyły ze sobą folwarki rozmieszczone w tej okolicy oraz centralne części Bydgoszczy. Na przykład, ulica Ugory oraz ulica Nowa wyznaczały granicę pomiędzy folwarkami Nowy Dwór i Szwederowo. Ugory była polną drogą łączącą Goryczkowo z Rupienicą, w 1885 roku przy tej ulicy znajdowały się tylko trzy domy.

Na przełomie XIX i XX wieku przy ul. Ugory powstały dwupiętrowe koszary mieszkalne (niem. Mietskaserne) dla potrzebujących mieszkańców. Ulica ks. Skorupki prowadziła z kolei od ul. Podgórnej do Biedaszkowa, które obecnie znajduje się na polu wzlotów Aeroklubu Bydgoskiego. Ulica Bielicka kierowała do folwarku Bielice Stare, zlokalizowanego w obrębie dzisiejszego portu lotniczego Bydgoszcz. Folwarki Biedaszkowo i Bielice były otoczone łąkami, przez które przebiegał strumień prowadzący w kierunku Brdy.

Ulica Brzozowa to stara droga do Rupienicy oraz Glinek, gdzie już pod koniec XVIII wieku zaczęły istnieć niewielkie gospodarstwa rolne. Prostopadle do niej wiodła ulica Lenartowicza, która stanowiła granicę między Bielicami a Szwederowem. Ulica Orla zaś była główną trasą prowadzącą z miasta pod folwarki Goryczkowa, z których do dziś przetrwał dwór (Orla 66). W okresie międzywojennym, na Kozi Rynek, zbiegu ulic ks. Skorupki i Stromej, sprzedawano nabiał, taki jak masło, jajka, twaróg oraz drób. Dzisiaj Szwederowo łączy ze sobą kilka starych ulic: Stroma, Podgórna i Wiatrakowa.

Szkoły na Szwederowie

Szwederowo może poszczycić się bogatą historią edukacyjną, z pierwszymi szkołami otwartymi już w latach 20. XIX wieku. W 1846 roku uruchomiona została ewangelicka szkoła ludowa przy ul. Dąbrowskiego 8, która w 1875 roku zyskała nowy budynek z czterema klasami, a w 1894 roku dobudowano do niej jedno piętro. W 1912 roku szkoła została rozbudowana do obecnego stanu.

Kolejnym krokiem ku edukacji było założenie w 1859 roku katolickiej szkoły na Szwederowie, dzięki staraniom proboszcza bydgoskiego, księdza Józefa Turkowskiego. W 1880 roku wzniesiono przy ul. Leszczyńskiego budynek szkolny, w którym później znajdowała się polska szkoła powszechna. W latach 1868 oraz 1877 zbudowano miejską szkołę dla chłopców oraz szkołę dla dziewcząt przy ul. Nowodworskiej nr 9/11. Przed wybuchem I wojny światowej w sąsiedztwie tej lokalizacji powstał nowy dwupiętrowy gmach szkolny, który w czasie wojny pełnił funkcję szpitala, a obecnie mieści II Liceum Ogólnokształcące.

W latach 1905–1907, przy ulicy Traugutta 5 zbudowano okazały dom sierot, ufundowany przez radnego miejskiego Heinricha Dietza. Był to pierwszy w Bydgoszczy dom tego typu, przewidziany dla 30-40 dzieci, których wychowaniem zajmowała się rodzina opiekuńcza.

W okresie międzywojennym na Szwederowie działały szkoły takie jak Publiczna Szkoła Powszechna Żeńska im. Jana Kochanowskiego (ul. Nowodworska), Publiczna Szkoła Powszechna Żeńska im. Henryka Dąbrowskiego (ul. Dąbrowskiego) oraz Publiczna Szkoła Powszechna im. Stanisława Leszczyńskiego (ul. Leszczyńskiego 47). Po 1945 roku zainaugurowano kilka nowych szkół na Szwederowie. W 1955 roku powstała obecna Szkoła im. Kornela Makuszyńskiego (ul. Jesionowa, dawniej SP nr 33), zaś w 1960 szkoła podstawowa nr 41 (ul. Traugutta), która została otwarta przez Kazimierza Maludzińskiego, ówczesnego przewodniczącego Prezydium MRN. Szkołę zaprojektowali Józef Gołąb i Antoni Mróz, a patronem ustanowiono Romualda Traugutta. To była jedna z 11 szkół tzw. „tysiąclecia” budowanych z okazji obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego.

Podczas budowy osiedla Szwederowo-Południe, w latach 80. XX wieku, wzniesiono szkołę nr 63 (ul. Goszczyńskiego) oraz gimnazjum nr 23 (ul. Czackiego). Od 2008 roku w budynku przy ul. Nowodworskiej funkcjonuje Collegium Catholicum Bydgostiense, które jest „Żywym Pomnikiem Jana Pawła II” w Bydgoszczy. Pomysłodawcą projektu budowy tej szkoły był w 1999 roku arcybiskup Henryk Muszyński oraz mieszkańcy miasta, zainspirowani wizytą Jana Pawła II w Bydgoszczy.

Zieleń

Zielone tereny Szwederowa zaczęły powstawać już w latach 30. XIX wieku. W 1832 roku, z inicjatywy prezydenta rejencji bydgoskiej oraz Honorowego Obywatela Bydgoszczy Carla von Wissmanna, na skarpie szwederowskiej założono park, który nazwano na jego cześć Wzgórzem Wissmanna. Była to jedna z pierwszych inicjatyw nowo powstałego Towarzystwa Upiększania Miasta i Okolic. W 1900 roku na tym terenie zbudowano wieżę ciśnień, na której urządzono taras widokowy. Z tego tarasu można było podziwiać malowniczą panoramę Bydgoszczy. W 1920 roku park zyskał nazwę gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, na pamiątkę zajęcia Bydgoszczy przez polskie wojsko powstańcze w 1794 roku. Natomiast w 2012 roku po wielu latach udostępniono galerię widokową wieży ponownie.

W IX wieku relentlessgodność spacerowa, zwana aleją Górską, była rozbudowywana na krawędzi Zbocza Bydgoskiego, aż do jaru Niziny (obecnie aleja Jana Pawła II). Kolejnym istotnym obszarem zieleni stała się tzw. Dolina Pięciu Stawów, z akwenami, która była przedstawiana na mapach Schultza (1854). Od XVI do XIX wieku znajdowało się tam ujęcie wody do drewnianych wodociągów. W XIX wieku we wnętrzu Doliny Pięciu Stawów urządzono łaźnię, a obok zlokalizowano cegielnię. Ponadto, przy ul. Stromej, od 1864 roku znajdowała się restauracja z ogródkiem znaną jako Dolina Szwajcarska, która działała aż do wybuchu I wojny światowej. W latach 2001-2003 Dolina przeszła rekultywację, stając się parkem dzielnicowym, uznawanym dziś za wzorcowy przykład zagospodarowania przestrzeni wodnej w mieście. W 2019 roku w rejonie skrzyżowania ul. Solskiego z ul. Kossaka powstała pierwsza w Bydgoszczy społeczna łąka kwietna.

Pomniki

Na Szwederowie znajduje się wiele pomników, obelisków i tablic pamiątkowych, które upamiętniają różne osoby oraz wydarzenia historyczne. W 1934 roku, przed otwarciem Łaźni Miejskiej w 1928 roku, usytuowanej u zbiegu ul. ks. Ignacego Skorupki i Orlej, umieszczono rzeźbę Teodora Gajewskiego, pt. „Dzieci bawiące się z rybą”. Rzeźba przedstawiała troje dzieci siedzących na rybie, z której paszczy spływała woda do baseniku. Po zniszczeniu w latach 2014–2015, dokonano jej renowacji i odbudowy, w tym murów oporowych wokół fontanny, a prace instalacyjne rozpoczęto w 2016 roku, co zaowocowało uruchomieniem wodotrysku w październiku 2017 roku. W 2020 roku skwer przeszedł remont i wyposażono go w nowe ławki i nasadzenia.

Również w 1935 roku w tym samym miejscu wzniesiono pomnik w formie krzyża o wysokości 7,5 m z postacią Chrystusa. Został zaprojektowany przez urodzonego na Szwederowie rzeźbiarza Teodora Gajewskiego i poświęcony przez księdza Jana Konopczyńskiego 3 maja 1935 roku. Pomnik został zniszczony przez Niemców w pierwszych tygodniach okupacji, a w 1992 roku, po inicjatywie parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy oraz Koła Miłośników Szwederowa, dokonano jego odbudowy, zachowując fragmenty oryginalnej rzeźby, w tym głowę Chrystusa w cierniowej koronie.

We wrześniu 1965 roku, dla upamiętnienia zbrodni z września 1939 roku, przy kościele Matki Boskiej Nieustającej Pomocy postawiono „Pomnik Ku Czci Ofiar Zbrodni Hitlerowskich”, zawierający tablice z nazwiskami zamordowanych. Projektantem monumentu był artysta – rzeźbiarz Józef Makowski. W 1991 roku, przy ul. Nowej 24, odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą ostatniemu komendantowi Pomorskiego Okręgu Armii Krajowej, ppłk. Janowi Pałubickiemu oraz ppor. Tomaszowi Kędzierskiemu, który w czasie okupacji miał w tym miejscu tajny magazyn broni.

25 września 1993 roku z inicjatywy Koła Miłośników Szwederowa odsłonięto pomnik Marii Konopnickiej przy ulicy jej imienia. Twórcą pomnika była rzeźbiarka Krystyna Panasik z Bydgoszczy. Poświęcenia dokonał ks. Ryszard Pruczkowski, proboszcz parafii Bożego Ciała. W 2012 roku, w pobliżu pomnika, wyrzeźbiono podobiznę Sierotki Marysi i siedmiu krasnoludków z pnia usychającej topoli.

12 listopada 1995 roku, na terenie parku im. Henryka Dąbrowskiego, z inicjatywy Rady Osiedla Szwederowo umieszczono kamienny obelisk z tablicą pamiątkową ku czci generała, który 2 października 1794 roku w czasie insurekcji kościuszkowskiej dowodził zwycięskim szturmem Bydgoszczy. Natomiast 17 listopada 1996 roku, z okazji 40. rocznicy zniszczenia zagłuszarki przez mieszkańców Bydgoszczy, Chrześcijańska Demokracja – Stronnictwo Pracy ufundowała granitową tablicę pamiątkową na Wzgórzu Dąbrowskiego, w miejscu gdzie wcześniej stał maszt zagłuszarki polskich audycji radiowych.

Ludzie związani ze Szwederowem

W latach 1865–1904 na ul. Terasy mieszkał Julian Prejs, wybitny polski działacz narodowy, który znany był również jako redaktor i wydawca kalendarzy. Przy ul. Nowodworskiej 23 żyli i tworzyli artyści – bracia Gajewscy: Franciszek, artysta malarz oraz Teodor, rzeźbiarz. Wśród innych znanych osób, które miały swoje korzenie w Szwederowie, wymienić należy:

• Bisz – raper, uhonorowany tytułem Bydgoszczanina Roku 2012,
• Franciszek Grott – nauczyciel z Szwederowa, autor pamiętnika zatytułowanego Moje Szwederowo. Dziennik 1939 – 1945,
• ks. Jan Konopczyński – działacz społeczny, który pełnił rolę niepłatnego radcy miejskiego oraz proboszcza parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. W 1939 roku został aresztowany przez Niemców, oskarżony o przekazywanie broni Polakom, lecz z braku dowodów został zwolniony,
• Jan Klein – ksiądz katolicki, bibliotekarz, muzeolog oraz historyk,
• Michał Śledziński – rysownik komiksowy, absolwent Liceum Sztuk Plastycznych w Bydgoszczy, znany głównie dzięki popularnej serii komiksowej Osiedle Swoboda,
• Kurt Tank – niemiecki inżynier oraz konstruktor lotniczy, który był zaangażowany w projektowanie takich maszyn jak Focke-Wulf Fw 190 oraz Focke-Wulf Ta 183.

Infrastruktura

W Szwederowie można znaleźć wiele interesujących instytucji i obiektów, które wzbogacają życie mieszkańców oraz odwiedzających.

Wśród obiektów sakralnych wyróżniają się:

• kościół pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy – ul. Ugory 16,
• kościół pw. Bożego Ciała – ul. Jesionowa 24,
• kaplica w Zespole Szkół Katolickich Pomniku Jana Pawła II.

Wśród obiektów kulturalnych znajdują się:

• Młodzieżowy Dom Kultury nr 2 – ul. St. Leszczyńskiego 42,
• Klub „Arka” Bydgoskiej Spółdzielni Mieszkaniowej – ul. M. Konopnickiej 24a,
• Biblioteka miejska filia dla dorosłych nr 23 – ul. M. Konopnickiej 28,
• Biblioteka miejska filia dla dzieci i młodzieży nr 9 – ul. M. Konopnickiej 28,
• zabytkowa wieża ciśnień z tarasem widokowym oraz Muzeum Wodociągów.

Obecne są także parki, które oferują tereny zielone do wypoczynku:

• park im. Henryka Dąbrowskiego,
• Aleja Górska,
• Dolina Pięciu Stawów.

Na terenie Szwederowa znajdują się również żłobki oraz przedszkola dla najmłodszych:

• żłobek – ul. Brzozowa 20,
• Przedszkole Nr 11 – ul. Chołoniewskiego 9,
• Przedszkole Nr 66 – ul. Zapolskiej 16,
• Przedszkole Nr 70 – ul. Bielicka 41,
• Przedszkole Sióstr Elżbietanek – ul. Leszczyńskiego 40,
• Przedszkole Niepubliczne „Muminki” – ul. Czackiego 8/2.

Ważnym elementem infrastruktury edukacyjnej są szkoły, które kształtują przyszłe pokolenia:

• Szkoła Podstawowa nr 41 im. Romualda Traugutta – ul. Traugutta 12,
• Szkoła Podstawowa nr 55 i Gimnazjum nr 55 przy Bydgoskim Zespole Placówek Opiekuńczo – Wychowawczych – ul. Traugutta 5,
• Szkoła Podstawowa nr 63 – ul. Goszczyńskiego 3,
• Gimnazjum nr 22 im. gen. Henryka Dąbrowskiego – ul. gen. J.H. Dąbrowskiego 8,
• Gimnazjum nr 23 – ul. Czackiego 8,
• Zespół Szkół Katolickich Pomnik Jana Pawła II w Bydgoszczy oferuje Katolicką Szkołę Podstawową im. św. Wojciecha, I Katolickie Gimnazjum im. króla Jana III Sobieskiego oraz I Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. króla Jana III Sobieskiego – ul. Nowodworska 17,
• Zespół Szkół Nr 30, w skład którego wchodzi Szkoła Podstawowa nr 1 im. Kornela Makuszyńskiego oraz Gimnazjum nr 39 – ul. Jesionowa 3a,
• Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 2, który obejmuje II Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika oraz Gimnazjum Nr 46 – ul. Nowodworska 11/13.

Nie można zapomnieć o obiektach sportowych, które promują aktywny tryb życia:

• basen „Bryza” przy SP nr 63 – ul. Goszczyńskiego 3,
• boisko wielofunkcyjne Orlik 2012 przy SP nr 63 – ul. Goszczyńskiego 3.

Komunikacja

Ulice na Szwederowie

Szwederowo to dzielnica charakteryzująca się bogatą siecią ulic sprawiających, że poruszanie się po okolicy jest niezwykle komfortowe. Znajdziemy tu zarówno znane arterie, jak i mniej uczęszczane ulice, które nadają temu rejonowi swojego unikalnego charakteru.

Oto niektóre z ulic Szwederowa:

• Aleja Górska,
• Bielicka,
• Brodzińskiego Kazimierza,
• Brzozowa,
• Chołoniewskiego Antoniego,
• Czackiego Tadeusza,
• Filarecka,
• Gackowskiego Teofila,
• Generała Jana Henryka Dąbrowskiego,
• Gładka,
• Goszczyńskiego Seweryna,
• Grodziska,
• Grudziądzka,
• Halicka,
• Horodelska,
• Inowrocławska,
• Jesionowa,
• Jordanowska,
• Konopna,
• Konopnickiej Marii,
• Kossaka Juliusza,
• Kruczkowskiego Leona,
• Księdza Ignacego Skorupki,
• Kujawska,
• Lenartowicza Teofila,
• Leszczyńskiego Stanisława,
• Lwowska,
• Mariacka,
• Mylna,
• Na Wzgórze Generała Jana Henryka Dąbrowskiego,
• Norweska,
• Nowa,
• Nowodworska,
• Orla,
• Orzeszkowej Elizy,
• Piękna,
• Podgórna,
• Podhalańska (w 2021 planowane utwardzenie),
• Prosta,
• Pusta,
• Rogali Wincentego,
• Sieroca,
• Skrajna,
• Sokołów Bydgoskich,
• Solski Ludwika,
• Stroma,
• Szubińska,
• Szwedzka,
• Terasy,
• Traugutta Romualda,
• Ugory,
• Ustrzycka,
• Wały Jagiellońskie,
• Wiatrakowa,
• Zaleskiego Bohdana,
• Zana Tomasza,
• Zapolskiej Gabrieli,
• Żuławy.

---

Oceń: Szwederowo

---