Osowa Góra (Bydgoszcz)

---

Warunki naturalne

Ukształtowanie powierzchni

W Osowej Górze najniżej położonym punktem jest brzeg Kanału Bydgoskiego, który znajduje się na wysokości 52 m n.p.m. Dolny Taras osiąga wysokość do 65 m n.p.m., a Górny Taras ma minimalną wysokość wynoszącą 70 m n.p.m. Najwyżej usytuowanym miejscem osiedla jest pagórek zlokalizowany obok Szkoły Podstawowej nr 64, osiągający wysokość 85 m n.p.m.

Ochrona przyrody

Obszar zachodniej części Osowej Góry, usytuowany w pobliżu Kanału Bydgoskiego, należy do obszarów chronionych w ramach programu Natura 2000, znanego jako Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego (Obszar specjalnej ochrony ptaków) oraz Dolina Noteci, mająca duże znaczenie dla Wspólnoty.

W północno-zachodniej części osiedla, na Górnym Tarasie, znajduje się chronione torfowisko o powierzchni 3,5 ha, znane jako Zielona Ostoja, które jest pod ochroną od 1997 roku.

Pomniki przyrody

Na Dolnym Tarasie, przy śluzie Prądy, możemy znaleźć trzy imponujące pomnikowe wiązy szypułkowe, których obwody w pierśnicy wynoszą około 350 cm. W górnym rejonie osiedla znajduje się również pomnikowy dąb przy ul. Głębinowej, który miał obwód w pierśnicy wynoszący 522 cm, jednak niestety uległ zniszczeniu podczas nawałnicy latem 2017 roku.

Zielona Ostoja

Osobny artykuł: Zielona Ostoja.

Parki

Osowa Góra jest domem dla wspaniałych terenów zieleni o łącznej powierzchni około 14,5 ha, tworzących Park Osowa Góra. Oprócz tego mamy tutaj także 44 ha zieleni nieurządzonej, która obejmuje lasy iglaste oraz mieszane.

Główne obszary sprzyjające rekreacji w okolicy to parki z malowniczymi zbiornikami wodnymi oraz lasy. Plany urbanistyczne Bydgoszczy przewidują stworzenie nowego parku osiedlowego położonego przy ul. Wielorybiej i Głębinowej, a także miejsca sportowego przy ul. Sielawowej.

Na osiedlu mieszczą się tereny zieleni parkowej w Bydgoszczy, których łączna powierzchnia wynosi około 14,54 ha, przy czym park leży na Górnym Tarasie Osowej Góry i składa się z siedmiu obszarów zieleni urządzonej:

• łąka zagospodarowana przy ul. Kormoranów o powierzchni ok. 4,25 ha,
• trzy stawy oraz otaczająca zieleń przy ul. Wielorybiej, ul. Kutrowej oraz Szkole Podstawowej nr 64 o powierzchni ok. 3,50 ha,
• dwa stawy i tereny podmokłe przy schronisku dla zwierząt, zajmujące powierzchnię około 3,40 ha,
• park z dwoma stawami przy ul. Rekinowej (za kościołem Wniebowstąpienia Pańskiego) o powierzchni 1,98 ha,
• zalesione zbocze przy ul. Waleniowej pomiędzy lasem a ul. Świętego Ojca Maksymiliana Marii Kolbego o powierzchni ok. 1,30 ha,
• teren zieleni z oczkiem wodnym pomiędzy ul. Maksymiliana Kolbego a ul. Łososiową o powierzchni ok. 1,20 ha,
• staw przy ul. Planktonowej o powierzchni 0,26 ha.

Lasy

Obszar Osowej Góry obejmuje 3,25 km² lasów, z czego 1,95 km² to bor świeży mieszany po wschodniej stronie osiedla, natomiast 1,3 km² to bor iglasty świeży w jego centralnej części. Lasy te, dzięki zróżnicowanemu ukształtowaniu terenu, stanowią istotny region rekreacyjny dla mieszkańców.

Wschodnia część lasu poniosła znaczne straty podczas nawałnic, które miały miejsce w sierpniu 2017 roku. Możemy przejść leśnymi ścieżkami na długości około 2,75 km do Brdy, znajdującej się na osiedlu Czyżkówko, a kierunku zachodnim można podziwiać malownicze Zbocze Kruszyńskie. Osiedle jest otoczone lasami świeżego boru od wschodu, zachodu i północy. Można tam także spotkać obszary leśne o charakterze mieszanym oraz siedliska grądowe. Szczególnie rozległe tereny leśne znajdują się na wschodzie i w obszarze Przedmościa Bydgoskiego, gdzie znajdują się dawne niemieckie schrony oraz ukryte obiekty wojskowe.

Wody

Na terenie Osowej Góry znajduje się 10 zbiorników wodnych, które obejmują niewielkie stawy oraz zagłębienia polodowcowe. Do tych zbiorników zaliczamy:

• dwa stawy w leśnej części Parku Osowa Góra,
• dwa stawy przy ul. Rekinowej,
• staw przy Szkole Podstawowej nr 64,
• staw przy ul. Kolbego i pętli autobusowej Rekinowa,
• staw na Flisie przy ul. Kruszyńskiej oraz Mińskiej,
• staw przy ul. Planktonowej,
• dwa zagłębienia polodowcowe przy Schronisku dla Zwierząt, między ulicami Grunwaldzką, Przewoźników a Łowiskową (czasami pomijane na mapach).

Kanał Bydgoski

Najważniejszym i największym ciekiem wodnym na obszarze osiedla jest Kanał Bydgoski, który został zbudowany w latach 1773-1774. Na tym terenie mieszczą się śluzy Prądy oraz Osowa Góra.

Śluza Osowa Góra

Śluza Osowa Góra to ósma śluza Kanału Bydgoskiego, który jest częścią drogi wodnej łączącej Wisłę z Odrą. Znajduje się na zachodnich obrzeżach Bydgoszczy, w pobliżu drogi krajowej nr 10, przy osiedlu Osowa Góra. Została wybudowana w latach 1773–1774 w formie drewnianej, a w latach 1840–1852 przekształcono ją w masywną formę murowaną. Komora miała wymiary użytkowe wynoszące 44,5 × 9,75 m, a spadek wynosił 2,99 m.

Obecna śluza oddano do użytku pod koniec sierpnia 1913 roku, po przeprowadzonej modernizacji Kanału Bydgoskiego. W wyniku tego zmodernizowano wszystkie istniejące śluzy oraz zbudowano dwie dodatkowe. Nowa droga wodna umożliwiła spławianie barek o ciężarze 400 ton, które są powszechnie używane na wodach śródlądowych Europy Zachodniej. Przy śluzie, w km 22,88, znajdował się „most Owczy” o długości przęsła 18 m i wysokości wody żeglownej 4,31 m. Most ten został zburzony w marcu 1890 roku, a odbudowany w latach 1895-1896 i zmodernizowany w 1914 roku. W 2005 roku śluza Osowa Góra wraz z towarzyszącym budynkiem została wpisana do rejestru zabytków województwa kujawsko-pomorskiego.

Flis

Osobny artykuł: Flis (rzeka).

W przemysłowym obszarze osiedla przepływa rzeka Flis, będąca prawym dopływem Brdy, która ma powierzchnię zlewni wynoszącą 88,6 km². Od niej osiedle Flisy w Bydgoszczy wzięło swoją nazwę. Termin ten wywodzi się od niemieckiego słowa Fließ, oznaczającego strumień. Pierwotna polska nazwa, która zanikła w XIX wieku, to Krępa, a w czasach zaborów pruskich nosiła nazwę Prondyfließ, pochodzącą od nieistniejącej już osady Prądy-Młyn (Prondy-Mühle).

Warunki społeczno-ekonomiczne

Położenie

Położenie w Bydgoszczy

Osiedle Osowa Góra, znajdujące się na zachodnich rubieżach Bydgoszczy, sąsiaduje z innymi osiedlami, w tym Prądami. Oddzielone jest pasem boru sosnowego, które zapewnia naturalną barierę w kierunku centrum miasta. W północnej części osiedla znajduje się Górny Taras, całkowicie otoczony lasami i przeznaczony pod zabudowę mieszkaniową. Na tym obszarze spotkać można oczka wodne, które ulokowane są w naturalnych zagłębieniach terenu, a które zaadaptowano w Parku Osowa Góra. Dolny Taras, znajdujący się między Zboczem a ulicą Grunwaldzką, również obejmuje zabudowę mieszkalną, zarówno jednorodzinną, jak i wielorodzinną.

W dolnej części osiedla, w strefie przemysłowo-gospodarczej, zlokalizowane są tereny między ul. Grunwaldzką, Kanałem Bydgoskim a ul. Podmiejską na wschodzie oraz ul. Miedzianą na zachodzie. Zachodnie krańce Osowej Góry, przecięte przez drogę krajową nr 10, zajmują tereny łąkowe i torfowiska, które stanowią część obszaru chronionego Natura 2000.

Granice

Granice osiedla są wyraźnie zdefiniowane. Południową granicą jest Kanał Bydgoski. Na wschodzie graniczy z ulicami Kruszyńską, Przejście oraz ul. Grunwaldzką, a także z granicą lasu przy ulicach Kolbego, Sępiej i Perkozowej. Północną granicą są tereny leśne przy ul. Wielorybiej, Muszlowej i Okoniowej, część należy do osiedla, zaś zachodnią granicą są ulice Szuwarowa, Kolbego, Rekinowa, Sumowa, Przewoźników i projektowana ulica Zalew. Długość granic osiedla wynosi około 12 km.

Sąsiadujące osiedla

Osowa Góra sąsiaduje z innymi obszarami, takimi jak Flisy (przez las bydgoski), Miedzyń oraz Prądy, które dzieli Kanał Bydgoski będący najdłuższą granicą osiedla na południu. Również blisko są Czyżkówko, gdzie granica przebiega przez las bydgoski oraz częściowo przez teren gminy Sicienko. Na południowym obrzeżu osiedla, w pobliżu Kanału, przepływa także potok Flis.

Położenie fizycznogeograficzne

Osowa Góra jest usytuowana na granicy makroregionów, mianowicie Pojezierza Południowopomorskiego i Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Osiedle dzieli się na mezoregiony: Dolina Brdy, Pojezierze Krajeńskie oraz Kotlinę Toruńską. Obszar ten należy do podprowincji Pojezierzy Południobałtyckich, wchodzącej w skład prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, który jest częścią megaregionu Pozaalpejskiej Europy Środkowej. Granicą Pojezierza Południowopomorskiego i Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej jest Zbocze Kruszyńskie, którego wysokość względna wynosi około 25 m. Górny Taras, z wysokością około 78–85 m n.p.m., znajduje się w północnej części, podczas gdy Dolny Taras, gdzie wysokość wynosi około 52–65 m n.p.m., znajduje się w południowej części osiedla.

Położenie administracyjne

Osowa Góra miała zróżnicowane położenie administracyjne na przestrzeni lat. W okresie od 1920 do 1938 roku osiedle należało do województwa poznańskiego w powiecie bydgoskim. Po 1938 roku, gdy Bydgoszcz stała się stolicą województwa pomorskiego, osiedle znalazło się w granicach powiatu bydgoskiego. Od 1944 do 1975 roku zmiany administracyjne w Polsce spowodowały, że osiedle włączono do województwa bydgoskiego oraz do gminy Bydgoszcz. W latach 1975-1998 gmina Bydgoszcz była częścią województwa bydgoskiego, a 1 stycznia 1999 roku przekształcono je w województwo kujawsko-pomorskie i utworzono powiat miejski Bydgoszcz.

Okres	1920 – 1938	1938 – 1944	1944 – 1950	1950 – 1956	1957 – 1959	1960 – 1975	1975 – 1998	od 1999
Województwo	poznańskie	pomorskie	bydgoskie	bydgoskie	bydgoskie	bydgoskie	bydgoskie	kujawsko-pomorskie
Powiat	bydgoski	bydgoski	bydgoski	bydgoski	bydgoski	bydgoski	– –	Bydgoszcz
Gmina	brak danych					Bydgoszcz	Bydgoszcz	miasto Bydgoszcz

Historia

Prehistoria

Na obszarze Osowej Góry można odnaleźć znamiona osadnictwa już z czasów środkowej epoki kamiennej, datowanej na około 6 tysięcy lat p.n.e., kiedy to zjawisko lodowca zaczęło ustępować. Ludność tego regionu skupiała się głównie na rybołówstwie oraz kopieniu. Wykopano liczne narzędzia kultury maglemoskiej, świadczące o rybołówstwie, zlokalizowane w pobliżu Lisiego Ogona. Narzędzia te znajdują się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy.

Osady były budowane nad rzekami i w terenach podmokłych, co idealnie wpisywało się w topograficzne warunki Osowej Góry, usytuowanej nad zalaną wodami Pra-Wisły Doliną Kanału Bydgoskiego. Dostatek ryb sprawiał, że rybołówstwo odgrywało kluczową rolę w żywieniu ludności, przyćmiewając inne formy pozyskiwania żywności jak rolnictwo i myślistwo. Ryby łowiono za pomocą czółen i ostrych narzędzi, gdzie szczupak był najpowszechniejszym okoniem śródlądowym. Z biegiem czasu rola jedzenia zmieniła się, zaczęto szerzej wykorzystywać myślistwo, pasterstwo oraz uprawy rolne.

Średniowiecze

Badania archeologiczne przynoszą najstarsze informacje związane z grodziskiem Pawłówek, które znajduje się w rewizji Osowej Góry. Grodzisko to, usytuowane na płaskim wzgórzu Zbocza Kruszyńskiego znane jako „Góra Zamkowa”, znajduje się około 600 m na północ od Kanału Bydgoskiego. Bezpośrednio przez jego sąsiedztwo przechodzi linia kolejowa Bydgoszcz-Krzyż, a także obwodnica Bydgoszczy – droga nr 10, wiążąca Bydgoszcz z Szczecinem. Z tego miejsca roztacza się panoramiczny widok na pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką.

Grodzisko od strony południowej oraz zachodniej zostało odcięte stromymi stokami, które zstępują do doliny Noteci, a na północ jego tereny otoczone były przez sztuczny wał obronny. Wymiary majdanu osiągają 120×80 m, a wysokość grodziska wynosi od północy 6 m. Niestety, w wyniku działań rolniczych oraz budowy okopów wojskowych w 1914 roku, grodzisko zostało silnie zniszczone. Ostatnia faza jego istnienia miała miejsce podczas wojen polsko-pomorskich, kiedy zostało opuszczone. Pawłówek, obok Bydgoszczy i Wyszogrodu, był istotnym punktem obronnym na terenie międzyrzecza Brdy i Wisły, strzegącym kluczowych przepraw przez kujawsko-pomorskie tereny, zostawiając go w końcu na początku XIII wieku.

Okres nowożytny przedrozbiorowy

W staropolskim czasie na północnej części Osowej Góry terytorium należało do cystersów koronowskich. Graniczyła z starościńskim terytorium Bydgoszczy i majątkami szlacheckimi Pawłówka oraz Osówca. Szczątki niegdyś istniejących wałów i znaków granicznych, wytyczonych w XV-XVI wieku, są do dzisiaj znane jako Wały Kujawskie.

Te struktury w formie wałów i rowów rozciągają się przez obszary leśne od ul. Kruszyńskiej do ul. Wyrzyskiej i ich druga, mniej wyraźna linia sięga północno wschodniego odcinka ul. Kolbego. W rejonie ul. Kruszyńskiej w 1712 roku miejscowy wójt zakłada wieś Działy (niem. Dzialy). Osada została opuszczona po III wojnie północnej, jednak w 1752 roku została ostrożnie odbudowana przez nowego wójta.

Okres zaborów

Okres 1772-1815

Na dolnym tarasie Osowej Góry, przy ul. Kruszyńskiej, między Kaczą a Puszczykową, znajdował się dwór ziemiański Hoheneiche, który cechował styl dworku szlacheckiego. Obszar ten leżał na południe od drogi Bydgoszcz-Nakło. Na górnym tarasie z kolei usytuowano folwark, którego dziedzicom byli Ossowowie, przybyły dworek modrzewiowy z końca XVIII wieku. Nazwa Osowagóra z biegiem lat stała się powszechnie znanym terminem obejmującym dzisiejsze osiedle.

Budowa Kanału Bydgoskiego

W latach 1773–1774 powstał Kanał Bydgoski, który wyodrębnił Miedzyń i Prądy na południu od Czyżkówka oraz części wsi Działy na północy. Miejscowość Działy w owym czasie liczyła 34 domy z 221 mieszkańcami. Budowniczy tego kanału – Franz von Brenkenhoff, zadecydował o osiedleniu robotników w jego bliskim sąsiedztwie, co stało się zaczątkiem niemieckiego osadnictwa.

W skład tego osiedla wchodziły trzy kolonie, które w końcu XIX wieku stały się domem dla około 700 osób, były to: kolonia A w okolicy śluzy Prądy, kolonia B w pobliżu śluzy Osowa Góra oraz kolonia C, obeznana jako wieś Występ.

Okres 1815-1875

W 1827 roku zbudowano nową szosę do Nakła (ul. Grunwaldzką), a w 1851 roku linię kolejową do Piły zwaną Pruską Kolej Wschodnią Berlin-Królewiec. W 1833 roku, wyniki spisu miejscowości przytoczyły, że w Ossowaberg mieszkało 60 osób, w tym 11 ewangelików i 49 katolików, oraz w 7 domach. Ta miejscowość przynależała do parafii katolickiej w Nowej Dąbrówce i ewangelickiej w Bydgoszczy.

Osowa Góra oprócz innych struktur zawierała także folwark, w którym w 2 domach mieszkało 12 osób (11 ewangelików i 1 katolik). Działy łączyły 62 mieszkańców (54 ewangelików i 8 katolików) w 11 domach. Dodatkowo w pobliżu Kanału Bydgoskiego znajdowały się kolonie osadnicze A, B i C, które łącznie zamieszkiwały 389 osób (341 ewangelików i 48 katolików) w łącznej liczbie 61 domów. Opisany przez Jana Nepomucena Bobrowicza w 1846, Osowa Góra była częścią dworku Osówiec, który należał do Piotra Schaal, podczas gdy Działy były częścią rządowej domeny bydgoskiej.

	Ossowaberg	Folwark	Działy	Kolonie A, B i C	Łącznie
katolicy	11 osób	1 osoba	8 osób	48 osób	58 osób
ewangelicy	49 osób	11 osób	54 osoby	341 osób	455 osób
razem	60 osób	12 osób	62 osoby	389 osób	513 osób
domostwa	7	2	11	61	81
gęstość zaludnienia	około 8,571 os./dom	6 os./dom	około 5,636 os./dom	około 6,377 os./dom	około 6,333 os./dom

Spis z 1860 roku informował, że w Ossowaberg mieszkało 113 osób (58 ewangelików i 55 katolików) w 6 domach. Właścicielem majątku był Gustav von Oertzen. Dzieci ewangelickie uczęszczały do szkoły w Kruszynie, natomiast katolickie były wysyłane do szkoły w Dąbrówce Nowej. W kolonii A w poblizu Kanału Bydgoskiego mieszkało 246 osób (224 ewangelików i 22 katolików) w 39 domach. Działy zamieszkiwały 129 osób (127 ewangelików i 2 katolików) w 13 domach. Dla dzieci z Działów najbliższa szkoła znajdowała się w Prądach.

Wyznanie	Ossowaberg	Kolonia A	Działy	Razem
katolickie	55 osób	22 osoby	2 osoby	79 osób
ewangelickie	58 osób	224 osoby	127 osób	409 osób
łącznie	113 osób	246 osób	129 osób	488 osób
domostwa	6	39	13	58
gęstość zaludnienia	ok. 18,33 osób/dom	ok. 6,31 osób/dom	ok. 9,92 osób/dom	ok. 8,41 osób/dom

Okres 1875-1914

W 1884 roku, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego dokumentował, że majątek Osowagóra (niem. Ossowaberg) obejmował powierzchnię 629 ha (430 ha pól uprawnych, 82 ha łąk oraz 96 ha lasów) i liczył 115 mieszkańców w 9 domach (96 ewangelików oraz 19 katolików). Na terenie majątku obecna była cegielnia i hodowano konie oraz bydło rasy holenderskiej.

Katolicy	Ewangelicy	Łącznie	Liczba mieszkańców w domach	Powierzchnia	Gęstość zaludnienia
19 osób	96 osób	115 osób	około 12,778 osób	6,29 km²	około 18,283 osób/km²

Pod koniec XIX wieku, po bankructwie właścicieli majątku Hoheneiche, ziemia została podzielona na parcele do sprzedaży. Wówczas to pojawiły się trzy ugrupowania: „Resztówka” na Górnym tarasie, „Działy” pomiędzy Kanałem Bydgoskim i wzniesieniami z północnej strony, oraz „Abisynia” rozciągająca się z dzisiejszą ulicą Puszczykową na wschodzie. Te parcele zakupiły osoby niemieckiego wyznania ewangelickiego. W latach 1911–1912, na ul. Kruszyńskiej 52, wybudowano trzykondygnacyjny budynek szkolny z czerwonej cegły, obejmujący funkcje szkoły, kaplicy ewangelickiej oraz sali parafialnej, co stało się centrum życia społecznego w regionie. Parafia ewangelicka w Osowej Górze obejmowała również pobliskie wsie: Pawłówek, Osówiec i Prądy. W pobliżu szkoły, około 300 m stąd, został zakupiony działka na ewangelicki cmentarz, gdzie umieszczono tablicę z inskrypcją: „Miejsce byłego cmentarza ewangelickiego. Ku pamięci spoczywających. Mieszkańcy”. Następnie budynek służący jako szkoła, został uznany za zabytkowy i w 1945 roku tablica pamiątkowa została zdjęta.

Okres międzywojenny

Okres 1920-1939

W momencie, gdy w 1920 roku wieś Osowagóra została włączona w obręb II Rzeczypospolitej, wielu Niemców opuściło te tereny i udało się do Republiki Weimarskiej. Sprzedali oni swoje gospodarstwa Polakom; wśród bardziej znanych właścicieli znaleźli się Hieronim Dobrogowski oraz Cezary Gorzelewski. W tym czasie do szkoły w Osowej Górze uczęszczały dzieci zarówno polskiego jak i niemieckiego pochodzenia, które uzyskały obywatelstwo polskie, a nabożeństwa katolickie organizowane były w kaplicy w latach 1923-1928.

II wojna światowa

W trakcie II wojny światowej, Niemcy rozbudowali fabrykę amunicji, tworząc zakład Luftmunitionanstalt 1/11 Bromberg, który produkował elementy rakiet V-1. W styczniu 1945 roku nepomucen Bobrowicz zdetonował fabrykę, a po wojnie teren został włączony pod zarząd Wojska Polskiego (JW 1433). W okresie okupacji hitlerowskiej część gospodarstw Polaków została przejęta przez Niemców, co skutkowało deportacjami wielu gospodarzy do obozów koncentracyjnych.

Okres 1945-1959

Po zakończeniu II wojny światowej, w latach 1945-1947, wysiedlono Niemców, a majątki ziemiańskie zostały podzielone i oddane polskim rolnikom, głównie pochodzącym z Kresów Wschodnich. Na niektórych działkach budowano domki jednorodzinne.

Osiedle Bydgoszczy (1959-1989)

7 grudnia 1959 roku, 512 ha terenów Osowagóry włączono do Bydgoszczy przeznaczając je pod zabudowę mieszkalną oraz składowo-magazynową. Jedną z wytyczonych ulic nazwano Osowagóra (obecnie ul. Św. Maksymiliana Kolbego) na pamiątkę po dawnej nazwie wioski.

W latach 60. XX wieku na dolnym tarasie rozpoczęto budowę strefy składowo-przemysłowej, zgodnie z obowiązującymi zasadami relokacji zakładów przemysłowych z centrum Bydgoszczy do peryferyjnych dzielnic. W latach 1965-1969 zrealizowano infrastrukturalne uzbrojenie terenu poprzez doprowadzenie sieci wodociągowej oraz kanalizacyjnej. Pierwszymi zakładami w tej strefie były Centrostal i Zakłady Mleczarskie.

Zabudowa jednorodzinna na terenach osiedla datuje się od 1961 roku, kiedy bydgoska Miejska Rada Narodowa wyznaczyła tereny budowlane dla mieszkańców. Od tego czasu rozwinoł się również przemysł budowlany, jednak głównie dotyczył obszarów budownictwa wielorodzinnego na Górnym i Dolnym Tarasie. Na koniec lat 60. XX w. zlikwidowano podrzędne zabudowania folwarku na dolnym tarasie, a jedynie dwa drzewa oraz kępa bzów przypominają o dworku. Na Górnym tarasie zaczęto budować pierwsze bloki przy ul. Wielorybiej.

w styczniu 1966 roku oddano do użytku Szkołę Podstawową nr 40 na ul. Puszczykowej 11, której otwarcia dokonał Józef Lewkowski, sekretarz bydgoskiego KM PZPR. Szkoła została zaprojektowana według standardowego projektu i była uznawana za jedną z „świetlic tysiąclecia”, a jej patronem został Oskar Lange.

W 1976 roku na ogólnopolskiej konferencji dotyczącej komunikacji miejskiej w Bydgoszczy, powstały projekty budowy tramwaju prowadzącego z Osowej Góry do centrum. Jednak uznano, że projekt jest nieopłacalny. W tym samym roku oddano do użytku centralę telefoniczną.

Od 1989

W latach 90. XX wieku skonstruowano i zakończono zabudowę dolnego tarasu, natomiast proces crecionalny na Górnym tarasie znacznie przyspieszył. Zlikwidowano też modrzewiowy dworek na górnym tarasie. Tereny po wojnie zajmowane przez Wojsko Polskie, były incapitalne do 2018 roku. Na szczycie działań zatrudniano do 160 pracowników, a ostatnia faza działalności obejmowała m.in. regenerację amunicji. W 2018 roku teren Wojska Polskiego został przekazany Muzeum Wojsk Lądowych.

W lipcu 2018 roku Komunalne Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej podpisało umowę na budowę sieci ciepłowniczej, z planowanym terminem realizacji do października 2018 roku, która zainwestowała 6,2 mln zł. W przyszłości, począwszy od 2022 roku, nowa sieć ciepłownicza ma mieć długość 8,5 km i łącznie ponad 18 km przyłączy oraz węzłów ciepłowniczych. Cała inwestycja wyniesie powyżej 73 mln zł.

W latach 2021-2022 przygotowano także ul. Zalew, stanowiąc alternatywę do górnego tarasu osiedla.

Demografia

Spis miejscowości rejencji bydgoskiej w 1833 roku wykazał, że w Ossowaberg mieszkało 60 osób (11 ewangelików i 49 katolików) w 7 domach. Osada podlegała parafii katolickiej w Nowej Dąbrówce oraz ewangelickiej w Bydgoszczy. Na Osowej Górze znajdował się folwark, gdzie w 2 domach mieszkało 12 osób. Folwark Działy zamieszkiwały 62 osoby (54 ewangelików i 8 katolików) w 11 domach, a w pobliżu Kanału Bydgoskiego istniały kolonie osadnicze A, B i C, liczące razem 389 mieszkańców (341 ewangelików i 48 katolików) w 61 domach. Opis Jana Nepomucena Bobrowicza z 1846 roku stwierdza, że wieś Osowa Góra należała do majątku Osówiec, którego właścicielem był Piotr Schaal, a folwark Działy należał do domeny bydgoskiej.

W następstwie spisu z 1860 roku wyniki wskazują na 113 osób w folwarku Ossowaberg i 6 domach, gdzie właścicielem był Gustav von Oertzen. Dzieci ewangelickie uczyły się w Kruszynie, a dzieci katolickie w Nowej Dąbrówce. Przeciwstawnie, w kolonii A mieszkało 246 osób, w pobliżu Kanału, a w Działach 129 mieszkańców. Kolonia oraz Działy podlegały zarówno parafii katolickiej, jak i ewangelickiej w Bydgoszczy.

W roku 1970 Osowa Góra liczyła 2,1 tys. mieszkańców, w 1990 roku przybyło ich do 6,6 tys., co oznacza wzrost o 4500 osób. Liczba ludności w kolejnych latach systematycznie się zwiększała – w 1998 roku wynosiła 11,4 tys. mieszkańców, w 2007 roku 13,8 tys., a na początku 2010 roku już dokładnie 14 tys. Pojemności zmieniały się przez następne lata, co potwierdza poniższa tabela i wykres.

Rok	Dolny Taras	Górny Taras	Łącznie	Przyrost ludności	Gęstość zaludnienia
1833	60 osób	12 osób	72 osoby	Brak danych	Brak danych
1860	129 osób	113 osób	242 osoby	170 osób
1970	Brak danych	Brak danych	około 2100 osób	około 1858 osób	415,85 os./km²
1990			około 6600 osób	około 4500 osób	1306,95 os./km²
1998			około 11 400 osób	około 4800 osób	2257,4 os./km²
2007			około 13 800 osób	około 2200 osób	2732,65 os./km²
2010			około 14 000 osób	około 200 osób	2772,3 os./km²
2012			14 030 osób	około 30 osób	2778,2 os./km²
2014			13 970 osób	około 60 osób	2766,35 os./km²

W tabeli znajdują się zmiany demograficzne Osowej Góry w różnych latach. Z przyczyn technicznych wykres nie mógł być wyświetlony. Więcej szczegółowych informacji można uzyskać z dokumentów archiwalnych.

Opieka zdrowotna

Przychodnie

Na górnym poziomie Osowej Góry, w budynku przy ulicy Wielorybiej 106 zlokalizowana jest przychodnia ogólna, jednakże placówka ta nie oferuje usług Nocnej i Świątecznej Opieki Zdrowotnej.

Warto również wspomnieć o klinice lekarskiej usytuowanej przy ulicy Sielawowej 4, która powstała w 2017 roku. Ta nowoczesna placówka w dużej mierze została przeniesiona z innej, nadal działającej przy ulicy Mroteckiej 9.

Dodatkowo, przy ulicy Kruszyńskiej 17 mieści się Centrum Zdrowego Kręgosłupa, które specializuje się w rehabilitacji schorzeń związanych z kręgosłupem oraz wadami postawy.

Oświata

Zespół Szkół nr 24

W industrialnej części osiedla z siedzibą przy ulicy Kruszyńskiej 52 znajduje się Zespół Szkół nr 24 im. Mariana Rejewskiego. Historia tej placówki sięga lat 1911–1912, kiedy to z inicjatywy społeczności niemieckiej zbudowano trzykondygnacyjny gmach z czerwonej cegły. Budynek ten pełnił równocześnie kilka funkcji: znajdowały się w nim dwie sale lekcyjne na parterze oraz kaplica ewangelicka, charakteryzująca się witrażami, a także salki parafialne oraz miejsce zebrań dla mieszkańców.

W styczniu 1966 roku powstała Szkoła Podstawowa nr 40, która zyskała nową siedzibę przy ul. Puszczykowej 11. Otwarcie placówki miało miejsce w obecności Józefa Lewkowskiego, pełniącego obowiązki sekretarza KM PZPR. Szkoła została zaprojektowana przez Józefa Pokrzywnickiego, a jej adaptacji dokonał Jerzy Michałowski; w budynku zaplanowano 10 izb lekcyjnych. Patronem placówki został Oskar Lange, a sama szkoła stała się jedną z tzw. szkół tysiąclecia, co było częścią obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego.

W pierwszej połowie lat 90. XX wieku, Szkoła Podstawowa nr 40, która istniała od 1911 roku, zmieniła swoją lokalizację, przenosząc się z niewielkiego obiektu przy ul. Kruszyńskiej 52 do nowoczesnego budynku przy ul. Puszczykowej 11, wyposażonego w przestronną salę gimnastyczną. Na mocy reformy edukacji z 1 września 1999 roku, utworzono Zespół Szkół nr 24 z Gimnazjum nr 31. Dnia 1 września 2011 roku do zespołu dołączyło XII Liceum Ogólnokształcące, które wcześniej funkcjonowało na ulicy Kijowskiej. Jednak z dniem 1 września 2017 roku, w wyniku zmian w systemie edukacji, zlikwidowano Gimnazjum nr 31.

Szkoła Podstawowa nr 64

Początek działalności Szkoły Podstawowej nr 64 ma miejsce 1 września 1990 roku. Została otwarta przy ulicy Sardynkowej 7 w sąsiedztwie Parku Osowa Góra, w odpowiedzi na dynamiczny wzrost liczby mieszkańców na Górnym Tarasie osiedla. W wyniku reformy oraz dalszych zmian, dokładnie 9 lat później, utworzono w sąsiedztwie Gimnazjum nr 32, co przyczyniło się do powstania Zespołu Szkół nr 27. Z dniem 1 września 2017 roku, w wyniku kolejnych reform, gimnazjum przestało istnieć, a instytucja zaczęła funkcjonować wyłącznie pod nazwą Szkoły Podstawowej nr 64.

Na terenie szkoły znajduje się sześciotorowy basen „Sardynka” o długości 25 m oraz pływalnia „Psi myśliwiec”. Oprócz tego zorganizowano oddział przedszkolny, salę gimnastyczną oraz plac zabaw. Uczniowie mają dostęp do zespołu sportowego typu „Orlik 2012”, który obejmuje boiska do piłki nożnej, piłki ręcznej, siatkówki, koszykówki oraz kort tenisowy.

Administracja

Rada Osiedla

Na terenie Osowej Góry funkcjonuje Rada Osiedla, która pełni rolę organu odpowiedzialnego za uchwały w tej społeczności. Składa się ona z piętnastu radnych, co jest uzasadnione liczbą mieszkańców, która nie przekracza dwudziestu tysięcy. Siedziba Rady mieści się na ulicy Dolnej Waleniowej 1b, a sama osada Osowa Góra jest częścią szerszego obszaru, jakim jest Osówiec.

W strukturze regionalnej, organem wykonawczym jest zarząd, którym kieruje przewodniczący. Radni w ramach Rady Osiedla Osowa Góra działają na zasadzie pracy społecznej, ich pierwsze wybory miały miejsce w roku 2013, co stanowi ważny krok w kierunku lokalnej samorządności.

Schronisko dla zwierząt

Na zachodnich obrzeżach dzielnicy, przy ulicy Grunwaldzkiej 298, znajduje się schronisko dla zwierząt, które jest zarządzane przez bydgoski oddział OTOZ Animals. W 2020 roku przy schronisku uruchomiono nowy przystanek autobusowy o nazwie Grunwaldzka – Schronisko, co znacznie ułatwia dostęp do tego miejsca wszystkim zainteresowanym opieką nad zwierzętami.

Infrastruktura i transport

Transport drogowy

Osowa Góra, kiedyś związana z dawną drogą krajową nr 10, która stanowiła ważny szlak komunikacyjny między Warszawą a Szczecinem, musiała dostosować się do zmian. Na początku XXI wieku trasa została przeniesiona na nową południową obwodnicę Bydgoszczy, a ul. Grunwaldzka zyskała status drogi krajowej nr 80. To połączenie łączy DK10 w rejonie Bydgoszczy z DK10 i A1 w okolicach Torunia, biegnąc równolegle do Wisły. Niegdyś był to odcinek DK10, który zmienił się z powodu remontu mostu na Wiśle w Fordonie, co wpłynęło na jego nośność.

Modernizacja DK10 pozwoliła na utworzenie obwodnicy Bydgoszczy oraz Torunia, co skutkuje dużym spadkiem ruchu tranzytowego w miastach. Na obszarze osiedla istnieje również droga powiatowa nr 1529C, która kieruje się w stronę Mroczy.

Transport kolejowy

W dzielnicy przemysłowej Osowej Góry zlokalizowany jest przystanek na linii kolejowej nr 18 (Kutno-Piła), znany jako Bydgoszcz Osowa Góra. To ostatni przystanek na terenie Bydgoszczy, zanim pociągi udadzą się na zachód w kierunku Piły. Tylko pociągi osobowe (REGIO) z Nakła nad Notecią, Wyrzyska i Piły zatrzymują się tutaj. Przystanek dysponuje dwoma peronami, dwoma torami oraz przejściem na poziomie torów, a jego usytuowanie znajduje się przy ul. Perliczej.

Komunikacja miejska

Autobusy

Link do artykułu na temat: Autobusy w Bydgoszczy. Już w końcu lat 60. XX wieku wprowadzono pierwszą linię komunikacji miejskiej, która łączyła Osową Górę z innymi częściami miasta. Była to linia nr 60. W ciągu kilku następnych lat, uruchomiono również linię 60 bis oraz linię 71, która początkowo kursowała z Ronda Grunwaldzkiego, a później z ulicy Morskiej do ul. Rekinowej. Od 1 maja 2009 roku mieszkańcy osiedla mają do dyspozycji dwie dzienne linie autobusowe: 71 z Dworca GłównegoPKP oraz 77 z węzła Garbary, jak i nocną linię 35N z Placu Kościeleckich.

Obydwie dzienne linie włączone zostały do systemu przesiadkowego A+T, ułatwiając transfer pasażerów. 16 stycznia 2016 roku otwarto nowy przystanek Kolbego-Dzięciołowa oraz dodatkową linię 61 do pętli Kapuściska, również zmodernizowano linie 77 oraz 35N, zapewniając całodobową obsługę dla osiedla Flisy. Po zakończeniu modernizacji ulicy Grunwaldzkiej powstał nowy przystanek Grunwaldzka – Schronisko, a 7 grudnia 2020 roku zawężono trasę linii 61 do Placu Kościeleckich.

W 2020 roku wprowadzenie buspasa na ul. Grunwaldzkiej znacznie poprawiło komfort podróży, a na końcu 2021 zrealizowano buspas na ul. Kolbego, którego koszt wyniósł 11 mln zł.

Tramwaje

Link do artykułu: Linie tramwajowe w Bydgoszczy. W 1976 roku na ogólnopolskiej konferencji omawiano rozwój komunikacji miejskiej w Bydgoszczy i pojawiły się plany dotyczące połączenia tramwajowego Osowej Góry z centrum. Tory tramwajowe miały przebiegać wzdłuż ul. Grunwaldzkiej, lecz uznano to za nieopłacalne.

Komunikacja dalekobieżna

Osowa Góra obsługiwana jest głównie przez regionalne linie autobusowe, takie jak 404 do Mroczy, które kursują ul. Grunwaldzką, oraz 407 w kierunku Mrozowa i Kraczka. Są też linie PKS do Nakła nad Notecią, Chojnic, a także Piły. Linje ekspresowe, takie jak KomfortBus do Szczecina, nie zatrzymują się teraz na terenie osiedla. Przed wrześniem 2008 roku PKS Bydgoszcz obsługiwał linię 301, umożliwiającą dojazd do Dworca PKS, Bartodziei, Bydgoszczy Bartodzieje, Bydgoszczy Wschód i znowu Bartodziei ostatnio.

Kultura

Biblioteki

Na górnym tarasie Osowej Góry, przy ul. Wielorybiej 99, znajduje się wyremontowana filia nr 39 Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. dr Witolda Bełzy. Modernizacja miała miejsce w latach 2019–2020, przez co miejsce to stało się bardziej dostępne i przyjemne dla odwiedzających.

Religia

Parafie i kościoły ewangelickie

W Osowej Górze znajdują się istotne elementy ewangelickiego dziedzictwa religijnego regionu. Osobny artykuł dotyczący tego tematu można znaleźć pod tym linkiem: Kościół Zbawiciela w Bydgoszczy.

Osowogórska parafia ewangelicka

W latach 1911-1912, na ulicy Kruszyńskiej 52, została zbudowana trzykondygnacyjna szkoła z czerwonej cegły, której powstanie było możliwe dzięki składkom mieszkańców pochodzenia niemieckiego. Obiekt ten pełnił różne funkcje: w jego wnętrzu mieściły się dwie sale szkolne, kaplica ewangelicka ozdobiona witrażami, a także salki parafialne oraz miejsce spotkań lokalnej społeczności. Kaplica stała się siedzibą parafii ewangelickiej, której zasięg obejmował także sąsiednie miejscowości, w tym Pawłówek, Osówiec oraz Prądy.

Cmentarze ewangelickie

Do 1911

Do roku 1911 Osowa Góra była częścią Cmentarza Ewangelickiej Gminy Zjednoczonej, usytuowanego przy ul. Jagiellońskiej 31-33. Uznawany za najstarszy z ewangelickich cmentarzy w Bydgoszczy, otwarty został w 1778 roku i znany był jako Staroewangelicki. Niestety, miejsce to zostało zlikwidowane w latach 1955–1956, a na jego terenie powstał park Ludowy im. Wincentego Witosa.

Osowogórski cmentarz ewangelicki

W pobliżu kościoła, na ul. Kruszyńskiej 52, wykupiono parcelę przeznaczoną na nowy cmentarz ewangelicki. Na terenie tym znajduje się tablica upamiętniająca z inskrypcją: „Miejsce byłego cmentarza ewangelickiego. Ku pamięci spoczywających. Mieszkańcy”. Pamięć o historycznym budynku została utrwalona nadanymi tablicami, które zdemontowano w 1945 roku. Od lat 60. XX wieku w tym miejscu funkcjonuje przedszkole, obecnie znane jako „Sówka”, a budynek wpisano do Miejskiej Ewidencji Zabytków jako jeden z najstarszych obiektów na osiedlu.

Parafie i kościoły katolickie

Do 1933

Zanim w 1933 roku Osowa Góra stała się samodzielną jednostką parafialną, cała jej powierzchnia wchodziła w skład parafii św. Jakuba Młodszego Apostoła, mającej swoją siedzibę w Dąbrówce Nowej. Ta parafia została erygowana w 1428 roku. W 1590 roku zbudowano drewniany kościół, który był już drugą świątynią w tej lokalizacji, ponieważ wcześniejsza uległa zniszczeniu. Jego fundatorem był Sebastian Rudnicki, lokalny dziedzic. W 1729 roku hrabia Wojciech Bniński ufundował kolejną drewnianą świątynię, która na stałe przyjęła obecne wezwanie. Kiedyś w ołtarzu znajdował się obraz Matki Boskiej, uznawany za cudowny. Niestety, ta świątynia spłonęła 24 marca 1883 roku, a jej obecna forma została wzniesiona w latach 1888-1889. Po poświęceniu przez kapłana Łukowskiego w 1889 roku, kościół zniszczył pożar podczas II wojny światowej. Odbudowa przypadła na lata 1947 – 1949 i została poświęcona przez biskupa Lucjana Bernackiego.

Parafia św. Maksymiliana Kolbego

W 1972 roku na osiedlu powstała kaplica ku czci bł. Maksymiliana Marii Kolbego, jednak wkrótce, w 1973 roku, infiltracja działań kościelnych przez władze komunistyczne spowodowała jej zamknięcie, a proboszcz został skazany za próby rozbudowy obiektu. Dopiero w 1981 roku parafia uzyskała zezwolenie na budowę kościoła, a tego samego roku kard. Stefan Wyszyński erygował ją. Konsekracji dokonano w 1982 roku przez prymasa kard. Józefa Glempa.

Parafia Wniebowstąpienia Pańskiego

W odpowiedzi na rosnącą liczbę osób zamieszkujących osiedle, 25 grudnia 1998 roku zorganizowano ośrodek duszpasterski, inaugurując pierwszą Mszę świętą w tymczasowej kaplicy, poświęconej przez biskupa Stanisława Gądeckiego. Parafia Wniebowstąpienia Pańskiego została oficjalnie erygowana przez arcybiskupa Henryka Muszyńskiego 25 marca 1999 roku, w Uroczystość Zwiastowania Pańskiego, jako wynik podziału parafii św. Maksymiliana Kolbego. Nowa parafia objęła górny taras Osowej Góry, a jej pierwszym proboszczem został Andrzej Dawidek, który podjął ambitne wyzwanie zbudowania kościoła, co udało się osiągnąć w 2010 roku na skrzyżowaniu ulic św. Maksymiliana Kolbego i Rekinowej.

Cmentarze katolickie

Do 1935

Do 1933 roku mieszkańcy Osowej Góry byli chowani na cmentarzu przy parafii św. Jakuba Mniejszego Apostoła w Dąbrówce Nowej.

Lata 1935–1987

W 1935 roku, na skrzyżowaniu ulic Chojnickiej oraz Podniebnej, założono katolicki cmentarz św. Antoniego z Padwy. Zgodnie z danymi z 1996 roku, pochowanych tam było około 7500 osób na obszarze o powierzchni około 2 ha.

Cmentarz św. Maksymiliana Kolbego

Powstanie tego cmentarza łączy się z erygowaniem parafii św. Maksymiliana Kolbego w 1981 roku. Ks. Kazimierz Kamiński zdecydował o lokalizacji nowego cmentarza, który mieści się na terenie gminy Sicienko, za granicą administracyjną Bydgoszczy. 15 listopada 1987 roku poświęcono krzyż na cmentarzu, a pierwsze pochówki miały tam miejsce. W 1990 roku zbudowano dom przedpogrzebowy, a w 2004 roku północna część cmentarza została wydzielona dla drugiej parafii katolickiej na Osowej Górze, tj. pw. Wniebowstąpienia Pańskiego.

Cmentarz Wniebowstąpienia Pańskiego

Znajduje się on około 1,3 km na zachód od granic administracyjnych Bydgoszczy, w miejscowości Osówiec, w gminie Sicienko. Cmentarz został utworzony po wydzieleniu północnej części z cmentarza parafii św. Maksymiliana Kolbego i obejmuje teren o powierzchni około 5 ha.

Rozrywka, rekreacja i turystyka

Obiekty rozrywkowe

W 2020 roku teren osiedla Osowa Góra oferował różnorodne obiekty, które sprzyjały aktywnemu spędzaniu czasu. W skład tych obiektów wchodził zespół typu Orlik 2012, w tym nowocześnie zaprojektowany kort tenisowy, zlokalizowany przy ul. Sardynkowej 7.

W tym samym miejscu można znaleźć również basen nazwany „Sardynka”, a także siłownię na świeżym powietrzu, usytuowaną przy ul. Linowej. Istotnym elementem infrastruktury rekreacyjnej są place zabaw, które z pewnością umilają czas najmłodszym mieszkańcom. Ponadto na terenie kompleksu sportowego znajdują się również obiekty typu Orlik, zlokalizowane przy ulicach Kormoranów oraz Wielorybia.

W początkowych miesiącach 2021 roku, w północnej części Parku Osowa Góra przy ul. Wielorybiej, uruchomiono minitężnię solankową. Jest to ekologiczny obiekt wykonany z drewna sosnowego, mierzący około 12 metrów długości i 4 metrów wysokości, który oddano do użytku w maju tego samego roku.

Osowa Góra to również miejsce, gdzie zrealizowano ścieżki rowerowe, które biegną wzdłuż ul. Rekinowej. Studium transportowe Bydgoszczy zakłada dalszą rozbudowę infrastruktury rowerowej, w tym dróg wzdłuż ulic Grunwaldzkiej oraz Kolbego, a także planowanej trasy przez lasy do Czyżkówka.

Szlaki turystyczne

Przez Osową Górę prowadzi szlak turystyczny pieszy im. Leona Wyczółkowskiego, który rozciąga się aż do Pruszcza. Szlak ten ma długość około 68 kilometrów i przechodzi przez malownicze miejscowości, takie jak Janowo, Gościeradz, Samociążek, Nowy Jasiniec i Sokole-Kuźnica. Jego trasa łączy Bydgoszcz z północnymi rejonami Jeziora Koronowskiego, wiodąc wzdłuż wschodniego brzegu Brdy, a przy tym nawiązuje do miejsc związanych z patronem tego szlaku, Leoniem Wyczółkowskim, który spędził ostatnie lata swojego życia w Gościeradzu.

Nieco nowszym szlakiem, który zaczyna się na Osowej Górze, jest pieszy szlak turystyczny Pól Malowanych. Prowadzi on do Wierzchucinka, w drodze przez Osówiec, Mochle, Chmielewo oraz Trzemiętówko. Długość tej trasy wynosi około 15,5 kilometra, a szlak wiedzie przez typowe, malownicze wiejskie drogi oraz urokliwe polne ścieżki.

Oba szlaki turystyczne mają swój początek w pobliżu pętli autobusowej na ulicy Rekinowej, co ułatwia dojazd dla miłośników pieszych wędrówek.

Ścieżki rowerowe

Pierwsze ścieżki rowerowe na terenie osiedla obejmowały trasę wzdłuż ul. Rekinowej oraz prowadzącą przez Osówiec do Wojnowa. W 2019 roku została otwarta nowoczesna ścieżka rowerowa, która prowadzi do centrum miasta, usytuowana wzdłuż ul. Grunwaldzkiej. Obecnie trwają prace nad budową ścieżki przy ul. Kolbego, na odcinku od Grunwaldzkiej do Kormoranów.

Zgodnie z planami przewidzianymi w Studium Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Bydgoszczy, planowane jest również wybudowanie ścieżki rowerowej, która połączy ul. Rekinową z projektowaną ul. Zalew, jak i przebiegnie wzdłuż ul. Kolbego do pętli autobusowej. W dalszej perspektywie, ścieżka ma prowadzić także przez ul. Skośną oraz Podmiejską w kierunku Flisów, a docelowo do ul. Nakielskiej.

---

Oceń: Osowa Góra (Bydgoszcz)

---