Planty nad Kanałem Bydgoskim

---

Lokalizacja

Park, o którym mowa, znajduje się w zachodniej części Bydgoszczy, w odległości zaledwie 2 km od jego tętniącego życiem centrum. Rozciąga się w wąskim pasie, osiągając długość 3 km oraz szerokość wynoszącą około 100–300 m. Jego unikalne położenie wzdłuż zabytkowego Kanału Bydgoskiego czyni go miejscem szczególnym. Wschodni kraniec parku wyznacza rondo Grunwaldzkie, natomiast jako zachodni uznaje się wlot nowego Kanału Bydgoskiego znajdujący się w pobliżu śluzy VI. Granice południową wyznacza ulica Nakielska, a północną – tory kolejowe łączące Bydgoszcz z Piłą i Szczecinem.

Tuż za zachodnią granicą rozciągają się dodatkowe tereny parkowe, gdzie znajduje się wiele ścieżek spacerowych, ławek oraz placów zabaw dla dzieci. Obszary te stanowią kontynuację Planty nad Kanałem Bydgoskim i są częścią szerszego kompleksu. Istnieją dwa główne obszary zieleni, które warto wymienić:

• Pas zieleni na północnym nabrzeżu Kanału Bydgoskiego, który sięga od ul. Bronikowskiego do ul. Kruszyńskiej. Zajmuje on obszar 8,20 hektara, rozciągając się na długości 1,5 km oraz szerokości 50–100 m,
• Pas zieleni na południowym nabrzeżu Kanału Bydgoskiego, wzdłuż ul. Spacerowej, który ma powierzchnię 3,60 hektara i rozciąga się na długości 3 km, sąsiadując z mariną „Gwiazda” oraz kompleksem Klubu Sportowego „Gwiazda”.

Planty mieszczą się w obrębie różnych jednostek urbanistycznych, takich jak: Okole, Wilczak, Jary, a zachodnie rubieże parku obejmują również Flisy oraz Miedzyń.

Historia

Początki

Park, który obecnie cieszy się dużym uznaniem, ma swoje korzenie w powstaniu Kanału Bydgoskiego – najstarszej w Polsce drogi wodnej, która została w pełni ukończona. Ten istotny element komunikacyjny połączył rzeki Noteć i Brdę, a tym samym Odrę z Wisłą, co sprawiło, że zyskał on znaczenie dla związków między dorzeczami Europy.

Budowa kanału została zakończona w 1774 roku. W początkowym okresie jego otoczenie było pozbawione zadrzewienia, a sama trasa kanału biegła przez pradoliny, gdzie dominowały torfowiska oraz łąki. Na bydgoskim odcinku, gdzie występowała 22-metrowa różnica poziomów, podłoże było piaszczyste, co mogło utrudniać eksploatację tej drogi wodnej. Przez kilkanaście lat trwały starania o integrację kanału z lokalnym środowiskiem, a jednym z kluczowych działań było zadrzewianie brzegów, które miało na celu ograniczenie erozji i stabilizację gleby.

O pomyśle zadrzewienia decydował inspektor kanału Ernst Conrad Peterson. Prace rozpoczęto w 1802 roku, sadząc na brzegach kanału m.in. topole czarne, olsze czarne, kasztanowce i lipy. Utworzono wówczas promenady: lipową oraz topolową. W latach 1804–1808 zrealizowano dalsze nasadzenia drzew, w tym wiele gatunków, takich jak wiązy czy buki.

W czasach Księstwa Warszawskiego (1807–1815) znaczącą rolę w zadrzewieniu plant odegrał również generał Wincenty Aksamitowski, który zasadził tzw. „topole Wilhelma” – symbole przyrody w tym rejonie. Nastąpił także rozwój alei spacerowej, obsadzonej wówczas lipami oraz czarnymi topolami.

Zadrzewianie przez Towarzystwo Upiększania Miasta i Okolic

Rok 1832 przyniósł powstanie w Bydgoszczy Towarzystwa Upiększania Miasta, które stało się wzorcem dla podobnych instytucji w innych miastach pod zaborem pruskim. Towarzystwo podjęło się szerokich działań konserwatorskich, w efekcie czego w latach 1833–1835, na odcinku od śluzy II (ul. Grottgera) do śluzy VI (ul. Bronikowskiego), zrealizowano nasadzenia kilkuset drzew, z których wiele przetrwało do dnia dzisiejszego. Najpiękniejsza aleja biegła od centrum w kierunku Wyspy Młyńskiej i śluzy miejskiej, osiągając długość około trzech kilometrów.

Wizytówka zielonej Bydgoszczy

W drugiej połowie XIX wieku planty nad kanałem zyskały status głównego miasta spotkań oraz wypoczynku mieszkańców. Pierwsza duża restauracja z salą taneczną i ogrodem została otwarta w 1838 roku przy V śluzie, znanej jako Śluza Kwiatowa (niem. Blumenschleuse). Przez kolejne lata powstawały tam nowe obiekty gastronomiczne, a także organizowano liczne atrakcje, takie jak przejażdżki łódkami, potańcówki czy wystawy teatralne.

Cały czas trwały zadrzewienia oraz zakrzewienia, w wyniku czego liczba lip, kasztanowców, dębów czy buków znacznie wzrosła. W latach 60. XIX wieku stworzono aleję lipową, prowadzącą od śluzy miejskiej w kierunku ul. Grunwaldzkiej, a pomnik współtwórcy kanału, Franza von Brenckenhoffa, stanął tam w 1894 roku. Powierzchnia plant była często różnie oceniana, od 10 ha do 74 ha, w zależności od tego, czy uwzględniano jedynie wąski pas nad kanałem, czy także przyległe tereny parkowe.

Dla rozwijającej się społeczności bydgoskiej park nad kanałem stał się centralnym punktem życia towarzyskiego w mieście, a jednocześnie kanał odgrywał rolę transportową, na której spławiano liczne tratwy oraz śluzowano barki i statki.

W 1911 roku na brzegu kanału wzniesiono okazały gmachSzkoły Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego, który był otoczony parkiem i stał się siedzibą przyszłych wydziałów artystycznych Uniwersytetu. W 1915 roku instytucja ta uzyskała status uczelni wyższej.

Tzw. Stary Kanał Bydgoski

W latach 1906–1915 zrealizowano gruntowną przebudowę Kanału Bydgoskiego, obejmującą wykopanie nowego odcinka o długości 1,63 km oraz budowę nowych śluz. W wyniku tych zmian około trzykilometrowy odcinek kanału w otoczeniu parkowym został wyłączony z użytkowania, co sprzyjało jego przekształceniu w tereny rekreacyjne. Efektem ubocznym było stworzenie tzw. Wyspy Kanałowej w dzielnicy Okole, otoczonej z każdej strony wodami rzek i kanałów.

Nowo zbudowany odcinek kanału stał się główną trasą transportową, podczas gdy starszy, z pięcioma śluzami, zyskał miano Starego Kanału Bydgoskiego. Zachował on swoją funkcjonalność jako droga rezerwowa, mimo że cały ruch towarowy skierowano na nową trasę.

Centrum rozrywki w okresie międzywojennym

W okresie międzywojennym planty nad kanałem przyciągały turystów jako największy park rozrywkowy Bydgoszczy. Zostały one dostrzegane w przewodnikach turystycznych jako kluczowy punkt podczas zwiedzania miasta. W 1921 roku marszałek Piłsudski rozpoczął swoją wizytę w mieście od kanału i plant.

W 1936 roku przeprowadzono generalny remont plant oraz ich upiększenie. Powstały kwietniki, a na terenie parku działały liczne restauracje, kawiarni oraz miejsca zabaw dla dzieci. W 1928 roku zrealizowano kompleks rekreacyjny o powierzchni 9 ha. W niedziele na terenie plant grały orkiestry wojskowe, a po kanale kursowały statki spacerowe. Tereny nadbrzeżne były również miejscem, gdzie można było spotkać dzikie ptactwo.

Przez długi okres uznawano planty za drugi co do wielkości obszar występowania słowika szarego w Europie. W ich obrębie rosły także potężne topole czarne o wysokości 36 m i obwodzie pnia wynoszącym od 300 do 500 cm. Około 1938 roku w parku rosło około 60 takich drzew, a także wiekowe lipy, dęby i buki.

Degradacja parku w okresie powojennym

Do lat 60. XX wieku planty pełniły funkcję miejskiego parku rozrywki. Jednak z biegiem czasu, w miarę rozrostu nowych osiedli, stan zieleni polepszający się zanikł, co spowodowało stopniowy spadek zainteresowania parkiem. Stary odcinek kanału stał się odbiornikiem wód opadowych oraz ścieków z zachodniej części miasta.

Decyzja władz miejskich o zasypaniu odcinka kanału o długości 624 m, łączącego ul. Grottgera i ul. Wrocławską wraz z dwoma śluzami i mostem, okazała się katastrofalna dla plant. Obiekt plugawił, ponieważ nowe arterie komunikacyjne wymagały dostosowania, w wyniku czego w 1971 roku powstała sześciopasmowa ul. Focha (dawniej ul. Czerwonej Armii), a na dawnej drodze kanału zbudowano torowisko tramwajowe. Powierzchnia plant zmniejszyła się o jedną trzecią do 47 ha, a Stary Kanał stał się martwą odnogą.

W kolejnych latach park był stopniowo zaniedbywany, a jego historyczne elementy, w tym śluzy, ulegały zniszczeniu.

Rewitalizacja parku

W latach 80. XX wieku przyszłość Starego Kanału stała się niepewna, a rozważano jego całkowitą likwidację. Na początku lat 90. zdecydowano o rekonstrukcji śluz i oczyszczeniu kanału z osadów. Dzięki programowi zagospodarowania Starego Kanału Bydgoskiego planowano szereg działań, takich jak remonty, odbudowa alejek, ustawienie ławek oraz budowa placów zabaw.

W latach 1992–1994 zakończono remonty śluz IV i V, a w 1995 r. przebudowano szóstą. Dochodziło również do usunięcia zanieczyszczeń oraz renowacji brzegów. W tym samym roku powstało Stowarzyszenie Miłośników Kanału Bydgoskiego, które kontynuowało prace rewitalizacyjne.

Od 2000 roku kluczowym celem rozwoju Bydgoszczy stało się wykorzystanie jej walorów przyrodniczo-krajobrazowych. Kolejne działania skutkowały upiększaniem plant, zakładając jednocześnie fontanny, ławeczki oraz utworzenie ścieżki rowerowej o długości 4 km oraz ekologicznej ścieżki edukacyjnej. W 2004 roku, w sąsiedztwie parku, otwarto Liceum Ogólnokształcące nr III, a w 2005 roku cały zespół Kanału Bydgoskiego został wpisany do rejestru zabytków, a władze Bydgoszczy podjęły starania o jego wpisanie na listę UNESCO.

W latach 2008–2011 w ramach unijnego projektu Reuris przeprowadzono dalsze działania mające na celu rekreację zasypanej części kanału wschodniej części od śluzy IV. Podjęto nowe nasadzenia, dobudowano tarasy i kładki, wzbogacono przestrzeń o elementy małej architektury. W latach 2015–2016 pomiędzy ulicą Wrocławską a Cmentarzem Starofarnym wybudowano nowy zespół mieszkaniowy, a w 2017 roku rozpoczęto budowę kolejnych budynków.

Rewitalizacja nabrzeża Starego Kanału Bydgoskiego, od śluzy IV do V, uzyskała największe uznanie w 2018 roku podczas głosowania nad projektami budżetu obywatelskiego. Zastosowane zmiany przewidują nową nawierzchnię ścieżki spacerowej oraz rowerowej, nasadzenie drzew i krzewów, a także modernizację nabrzeża. Na początku 2020 roku przystąpiono do realizacji projektów ostatecznie podjętych w tej sprawie.

Plany

Władze Bydgoszczy planują ambitną transformację Plant nad Kanałem, dążąc do stworzenia Bydgoskiego Central Parku. W ramach tego przedsięwzięcia, zgodnie z Programem Rozwoju Lokalnego Bydgoszczy, w okolicy Okolu ma być zrealizowane nowoczesne miasteczko naukowe, które zaoferuje interaktywne wystawy, angażujące mieszkańców oraz turystów.

Co więcej, projekt przewiduje również rozwój infrastruktury rekreacyjnej w obrębie plant. Wśród planowanych inwestycji znajdują się przystanie dla łodzi i kajaków, które umożliwią lepsze korzystanie z wód kanału. Nowe, malownicze ścieżki rowerowe oraz punkty gastronomiczne wzbogacą ofertę tego miejsca, czyniąc je atrakcyjniejszym dla odwiedzających.

Dodatkowo, w pobliżu planowane są hotele, które zapewnią komfortowy nocleg dla turystów, chcących cieszyć się urokami Bydgoszczy i okolic. Tego typu zmiany mają na celu nie tylko rozwój turystyki, ale również poprawę jakości życia mieszkańców, co jest kluczowym elementem planów władz miasta.

Charakterystyka

„Park składa się z trzech odmiennych sekcji, zróżnicowanych pod względem zagospodarowania, które łączą się w harmonijny sposób dzięki zabytkowym śluzom.

• Część wschodnia – parkowa. Obszar ten obejmuje teren pomiędzy rondem Grunwaldzkim a śluzą IV. Zlokalizowane jest tu reliktowe koryto Kanału, które jest zasilane przez strumień. W miejscu, gdzie kanał został zasypany, ciek wodny został wprowadzony do podziemnego kolektora o średnicy 1,8 m. Kolektor ten przebiega przez pozostałości zasypanych śluz nr II i III, kierując wodę do rzeki Brdy, poniżej śluzy miejskiej. Po północnej stronie parku sąsiaduje cmentarz starofarny, który jest najstarszym zachowanym cmentarzem w mieście, datowanym na początek XIX wieku. W latach 2010–2011 przeprowadzono renowację tego fragmentu parku, wykorzystując fundusze unijne (był to pilotażowy projekt REURIS zrealizowany w ramach współpracy międzynarodowej z udziałem ośmiu partnerów z Niemiec, Polski i Czech).
• Część środkowa – rozrywkowa. Obszar ten rozciąga się pomiędzy śluzą IV a V. To najbardziej uczęszczany fragment parku, gdzie można podziwiać okazałe drzewa oraz relaksować się na licznych ławkach. Oprócz spacerów, odwiedzający mogą korzystać z infrastruktury sportowej TKKF Świt i spróbować swoich sił w kajakarstwie. Dodatkową atrakcją są fontanny zainstalowane w nurcie kanału, które wnosi orzeźwienie w upalne dni.
• Część zachodnia – naturalna. Ta sekcja leży między śluzą V a VI. Jest to najdłuższy odcinek parku, gdzie Kanał zachował swój naturalny charakter. Wzdłuż brzegów, pokrytych roślinnością wodną, wiodą dwie malownicze ścieżki, otoczone parkiem. Dobrze znany wędkarzom i miłośnikom przyrody, teren ten przyciąga tych, którzy pragną odpocząć w ciszy nad wodą, z dala od miejskiego hałasu. W bardziej południowej części płynie strumień, nad którym prowadzi aleja z mostkami.

Kontynuacją Plant nad Kanałem Bydgoskim w kierunku zachodnim są pasy zieleni oraz starodrzewu, znajdujące się na północnym i południowym brzegu Kanału Bydgoskiego, rozciągające się na długości 3 km. Wzdłuż oba brzegów kanału, aż do obrzeży miasta, biegną przyjemne aleje spacerowe i ścieżki rowerowe, a w północnej części zlokalizowano ławki oraz plac zabaw dla dzieci.

Obiekty na terenie parku

Stary kanał – zabytek hydrotechniki

W parku nad Kanałem Bydgoskim, najważniejszym obiektem jest Stary kanał, który uchodzi za najstarszy sztuczny ciecz żeglugowy w Polsce. Znajdują się tutaj trzy historyczne, odrestaurowane śluzy, które są świadectwem bogatej historii hydrotechniki w naszym kraju:

• śluza IV powstała w 1774 roku, zbudowana pierwotnie w formie drewnianej, następnie przebudowana w latach 1804–1806,
• śluza V była modernizowana pomiędzy 1805 a 1807 rokiem,
• śluza VI przeszła przebudowę w latach 1806–1809.

Te historyczne śluzy są wyposażone w oryginalne drewniane wrota oraz żelazne mechanizmy, które pozwalają na ich manualne otwieranie i zamykanie. Dodatkowo, mają one system upustów, co umożliwia naturalny zrzut wody do rzeki Brdy. Każda ze śluz potrafi podnieść poziom wody o około 2,5 metra, co pozwala na śluzowanie barek o ładowności do 200 ton. Stary Kanał Bydgoski stanowi skansen oraz zabytek techniczny z XVIII wieku, funkcjonował przez niemal 150 lat, aż do roku 1915, kiedy to został zastąpiony nowoczesnym odcinkiem.

Tereny rekreacyjno-sportowe

Na terenie parku dostępnych jest wiele atrakcji dla osób poszukujących aktywnego wypoczynku. Znajdziemy tutaj:

• alejki do spacerów,
• plac zabaw dla dzieci,
• ścieżki rowerowe,
• korty tenisowe,
• stanowiska dla wędkarzy.

Tego rodzaju infrastruktura rekreacyjna przyciąga zarówno mieszkańców, jak i turystów, oferując im możliwość spędzenia czasu na świeżym powietrzu w pięknych okolicznościach przyrody.

Część gastronomiczna i hotelowa

W wschodniej części parku zlokalizowany jest >trzygwiazdkowy „Park Hotel”, którego wnętrze aranżowane jest się w zabytkowym budynku. Oferuje on gościom salę restauracyjną, w której znajduje się mozaika ilustrująca historię Bydgoszczy. Warto również zwrócić uwagę na restaurację „Przy IV śluzie” usytuowaną w „Park Hotelu”, nawiązującą do romantycznych tradycji przedwojennego miasta. Na północ od IV śluzy z kolei znajduje się stary budynek restauracyjny z końca XIX wieku, w którym zachowały się secesyjne zdobienia oraz sztukaterie. Obiekt ten w 1972 roku został przekształcony na cele produkcyjne przez firmę Pasamon, a następnie pełnił funkcję komisji meblowej. Od 2013 roku trwa jego przebudowa na prywatne centrum teatralno-kulturalne. Planowany „Teatr Rozmaitości IV Śluza” będzie mógł pomieścić 600-650 widzów i posiadać wodewilowy charakter, nawiązując do dziewiętnastowiecznych tradycji teatralnych, kiedy to w latach 1882-1910 działał tu teatr rewiowy.

Marina

Osobny artykuł: Marina Gwiazda. W 2009 roku zbudowano przystań przystosowaną dla jednostek pływających w sąsiedztwie śluzy VI oraz śluzy Czyżkówko, które stanowią połączenie starego i nowego odcinka kanału. Przystań ta jest wyposażona w pełen zakres potrzebnych udogodnień dla żeglarzy oraz miłośników wodnych sportów, co czyni to miejsce jeszcze bardziej atrakcyjnym dla odwiedzających.

Przyroda

Obszar parku wyróżnia się bogatym starodrzewem, w którym można znaleźć wiele niezwykłych okazów roślinnych, w tym najokazalsze topole czarne. Wśród nich wiele drzew ma obwody w pierśnicy osiągające od 285 do 500 cm, co czyni je największymi w całym mieście. Większość z tych drzew została posadzona w czasie, gdy miasto należało do Księstwa Warszawskiego. Dodatkowo w parku można spotkać sosny pospolite, wiązy, kasztanowce oraz sędziwe dęby.

Park zachwyca zmieniającym się obliczem w ciągu roku, ale najpiękniejsze widoki pojawiają się wiosną oraz jesienią. W tych porach roku szczególnie warto odwiedzić to miejsce, aby podziwiać jego naturalne piękno.

W obrębie parku znajduje się miniaturyzowana wersja różnych typów lasów, w tym las iglasty, który charakteryzuje się obecnością sosny zwyczajnej, jak również łęg z olszą, jesionem i wiązem oraz las liściasty z lipą, klonem i kasztanowcem. Każdy z tych ekosystemów rozwija się na innym typie gleby, co wpływa na różnorodność roślinności runa w każdym z nich.

W zachodniej części kanału, na jego brzegach, można dostrzec roślinność szuwarową, która obejmuje arcydzięgle litwora, tataraki zwyczajne oraz trzcinę pospolitą. Wiosną brzegi kanału stają się idealnym miejscem do obserwacji zachowań godowych ptaków, takich jak kaczki krzyżówki, kurki wodne oraz łysek. W późniejszych miesiącach można także dostrzec ich młode.

Na rozległych trawnikach parku można zauważyć różnorodne ptaki, w tym kosy, szpaki, drozdy, a także wrony siwe, gołębie grzywacze oraz gołębie miejskie. W 2020 roku nad Kanałem zaobserwowano także obecność bąków, co świadczy o bogactwie tutejszej fauny.

Pomniki przyrody

Planty nad Kanałem Bydgoskim to szczególne miejsce, w którym można znaleźć 26 drzew posiadających status pomników przyrody, co stawia je na czołowej pozycji wśród bydgoskich parków. Wzdłuż brzegu Kanału rośnie wiele okazałych drzew, jednak spośród nich jedynie niektóre, poddane formalnej ochronie, noszą tabliczki informacyjne. Szczególnie wyróżniają się cztery topole czarne oraz czternaście olsz czarnych.

Historię uzyskania przez te drzewa statusu pomnika przyrody można podzielić na dwa kluczowe daty: topole czarne uzyskały ten status 8 lutego 1955 roku, wówczas ich liczba wynosiła 40 sztuk, natomiast olsze czarne uzyskały ten status 10 grudnia 1987 roku. Są to drzewa w wieku 100-160 lat, o pierśnicach przekraczających 400 cm. Dodatkowo, w gatunkach takich jak wiąz szypułkowy, dęby szypułkowe, klony srebrzystolistne oraz lipa drobnolistna, zauważono również osobniki, które kwalifikują się do ochrony w ramach pomników przyrody.

W okolicy parku „nad starym Kanałem Bydgoskim” i jego najbliższym otoczeniu znajdują się różnorodne pomniki przyrody:

Nr	Typ	Lokalizacja	Ilość	Obwód
1.	Olsza czarna	ul. Czarna Droga, ul. Nad Kanałem, większość występuje w rejonie śluzy V	14	od 240 do 295 cm
2.	Topola czarna	wzdłuż starego kanału „Topole Wilhelma”	4	od 265 do 458 cm
3.	Olsza czarna trójwierzchołkowa	na północ od starego kanału, pomiędzy śluzą V a VI	1	296/225/222 cm
4.	Klon srebrzysty	u wylotu ul. Staroszkolnej, rośnie między śluzą IV a V	2	286 i 386 cm
5.	Wiąz szypułkowy	ul. Grunwaldzka 15, na terenie cmentarza starożytnego	2	337 i 352 cm
6.	Dąb szypułkowy	rondo Grunwaldzkie, wysepka przy przystanku tramwajowym	1	358 cm
7.	Wiąz szypułkowy czteropienny „Bartłomiej”	po północnej stronie kanału, pomiędzy śluzą V a VI	1	425 cm
8.	Wiąz szypułkowy „Lech”	_	1	392 cm

W zachodniej części parku, wzdłuż Kanału Bydgoskiego, istnieje dodatkowych 13 okazów pomników przyrody, których największa liczba zgrupowana jest w rejonie południowym kanału, szczególnie na osiedlu Prądy.

Pomniki przyrody położone wzdłuż Kanału Bydgoskiego są również interesującym obszarem do odkrywania:

Lp.	Rodzaj	Miejsce	Ilość	Wymiary
1	Olsza czarna	przy ul. Spacerowej, w południowej części kanału	3	312, 345 i 372 cm
2	Jesion wyniosły	ul. Mińska 105, na południowej stronie śluzy Prądy	1	272 cm
3	Wierzba biała	ul. Lisia, przy drodze do EBUD-u	1	431 cm
4	Olsza czarna	ul. Mińska 105, na południowej stronie za śluzą Prądy	1	265 cm
5	Dąb szypułkowy	ul. Mińska 105, na południowej stronie przed śluzą Prądy	1	411 cm
6	Wiąz szypułkowy	ul. Mińska 105, na południowej stronie śluzy Prądy	3	349, 365 i 367 cm
7	Wiąz szypułkowy	ul. Mińska 158, na północnej stronie śluzy Prądy	3	343, 371 i 406 cm, największe wiązy w Bydgoszczy

---

Oceń: Planty nad Kanałem Bydgoskim

---