Cmentarz Starofarny w Bydgoszczy

---

Lokalizacja

Cmentarz Starofarny w Bydgoszczy zlokalizowany jest w strategicznym miejscu, przylegając do południowej strony ulicy Grunwaldzkiej, w niedalekiej odległości od Węzła Grunwaldzkiego. Południowe granice nekropolii wyznacza koryto Kanału Bydgoskiego, co dodaje uroku temu miejscu.

Nekropolia znajduje się w obrębie zieleni, która stanowi część plantów nad Kanałem Bydgoskim i jest ich najdalej na wschód wysuniętym fragmentem. To miejsce, w którym historia spotyka się z naturą.

Warto dodać, że przed I wojną światową cmentarz miał adres Berlinerstrasse 13. Dodatkowo, przez pewien okres czas lokalizacja cmentarza była określana jako znajdująca się przy ul. św. Trójcy, która według niektórych starych map rozciągała się w kierunku zachodnim, aż do muru cmentarnego.

Historia

Początki Cmentarza Starofarnego w Bydgoszczy sięgają grudnia 1808 roku, kiedy to magistrat miasta podjął decyzję o nabyciu czterech morgów ziemi (około 1 ha) w okolicy polnej drogi prowadzącej do Czyżkówka, obecnie znanej jako ul. Grunwaldzka. Zakup ten miał na celu utworzenie cmentarza katolickiego. Proces zakupu rozpoczął się i został odnotowany w księdze Magistratu 9 kwietnia 1808 roku, a zakończenie transakcji miało miejsce w grudniu tego samego roku. Ziemia ta została przekazana parafii farnej, a pierwsze pochówki miały miejsce najwcześniej w 1811 roku, co było wynikiem zakazu pochówków na cmentarzach przykościelnych wydanego przez władze pruskie.

Cmentarz ten stał się pierwszym miejskim cmentarzem katolickim, położonym w pewnej odległości od świątyni. Pochowano na nim mieszkańców Bydgoszczy oraz osoby z okolic. W 1828 roku droga obok cmentarza została przekształcona w brukowaną ulicę, która prowadziła do Nakła i Koronowa. W 1855 roku cmentarz zwiększył swoją powierzchnię o dodatkowe 0,40 ha, kupując tę ziemię od rodzeństwa Zuzanny Józefy i Tomasza Józefa Sowińskich za sumę 77 talarów, 11 srebrnych groszy oraz 3 fenigi. W roku 1906 powiększył się do rozmiaru 1 ha, 42 arów i 50 m kw.

W czasie zaborów, zwłaszcza podczas powstań narodowych, Cmentarz Starofarny był świadkiem wielu patriotycznych manifestacji, co miało miejsce szczególnie podczas pogrzebów zasłużonych bydgoszczan. W 1877 roku teren Okole został włączony do granic Bydgoszczy, co sprawiło, że cmentarz zyskał status miejskiego. Aż do 1892 roku cmentarz nie miał podziału na kwatery ani regulaminu porządkowego, istniał jedynie podział na klasy, gdzie pochówki w miejscach bardziej eksponowanych były droższe.

W drugiej połowie XIX wieku cmentarz uległ rozbudowie i upiększeniu. W 1886 roku przeprowadzono remont ogrodzenia, a w 1892 roku zasadzono aleje drzew różnych gatunków, w tym kasztanowców, klonów oraz lip. Przed rokiem 1906 pruskie władze nie zezwoliły na zakładanie nowych parafii katolickich w Bydgoszczy. W związku z zapełnieniem cmentarza nie mógł on pełnić swojej funkcji. W tym roku proboszcz ks. Ryszard Markwart uzyskał zgodę na utworzenie nowego cmentarza parafialnego na północnych obrzeżach miasta (cmentarze Nowofarnym), przez co stary cmentarz zyskał miano „Starofarny”.

W 1924 roku prymas Edmund Dalbor podzielił bydgoską parafię farną na sześć jednostek administracyjnych, przydzielając prawa do pochówków na cmentarzu parafii Świętej Trójcy (parafia Świętej Trójcy). W 1936 roku rada miasta Bydgoszczy zadeklarowała opiekę kosztującą miasto nad grobem malarza i patrioty Maksymiliana Piotrowskiego, pochowanego na Cmentarzu Starofarnym.

W czasach II wojny światowej cmentarz padł ofiarą wielu ataków ze strony okupanta, który dążył do zniszczenia wszelkich oznak polskości w mieście. Niemieckie władze nakazały usunięcie polskich napisów z tablic nagrobnych, a także cmentarz był celem ataków ze strony bojowników Hitlerjugend, którzy niszczyli polskie nagrobki i usuwali polskie napisy. W jednym z kwietniowych dni 1942 roku, grupa niemiecka w mundurach SA oraz SS zniszczyła polskie napisy i uszkodziła elementy grobów.

Mimo zapełnienia, po 1945 roku na cmentarzu wciąż dokonywano pochówków, a praktyka ta trwała aż do lipca 1964 roku, kiedy to decyzją Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Miejskiej Rady Narodowej w Bydgoszczy cmentarz został zamknięty i przemianowany na cmentarz komunalny. 12 czerwca 1977 roku zatwierdzono plan modernizacji komunikacji w rejonie ulic: Focha, Kruszwickiej, Nakielskiej i Grunwaldzkiej. Modernizacja wymusiła likwidację północnej części cmentarza, co rozpoczęto w 1978 roku, w ramach którego zrealizowano rozbiórkę ogrodzenia, kaplicy oraz ekshumację niektórych nagrobków.

W wyniku tych działań zniszczono wiele zabytkowych budowli, w tym kaplicę Bożej Męki z XVII wieku oraz grobowce rodzin Magdzińskich, Warmińskich, Hennertów, Ponieckich oraz Schneiderów. Wielu z tych zniszczeń nie udało się naprawić, a w niektórych przypadkach wręcz doszło do profanacji szczątków zmarłych. Ręcznie kutą kratę z bramy cmentarnej udało się w późniejszym czasie zwrócić do kościoła klarysek.

Następstwem zaniedbań, ekshumacji i zniszczeń powstał Społeczny Komitet Ratowania Zabytków Cmentarza Starofarnego, na którego czele stanął Stefan Klajbor. To właśnie komitet zaowocował jego wpisem do rejestru zabytków 28 czerwca 1983 roku. W 1984 roku opracowano plany renowacji i zagospodarowania cmentarza, które w 1985 roku Kuria Metropolitalna w Gnieźnie przekazała miejskiemu zarządowi.

W 1991 roku rozpoczęto realizację planu rewaloryzacji cmentarza, obejmującego, między innymi, rekonstrukcję ogrodzenia oraz konserwację kaplic. Do 2009 roku środki pozyskane ze społeczeństwa Bydgoszczy przyczyniają się do renowacji ogrodzenia oraz grobów. W 2018 roku zebrano datki na renowację grobowców rodzin Schulcówny, Sitarków i Kohna.

W roku 1994 cmentarz został ponownie otwarty dla pochówków, ze szczególnym uwzględnieniem osób, które miały duże znaczenie dla historii Bydgoszczy.

Charakterystyka

Cmentarz Starofarny zajmuje powierzchnię 3,2 ha, skupiając w sobie dwie główne cechy: starannie zaplanowaną przestrzeń oraz bogatą historię. Na terenie cmentarza wyróżnić można dziesięć kwater, zorganizowanych w formie prostokątów, wyznaczonych przez urokliwe ziemne alejki. Mogiły usytuowane są w regularnym układzie, bez zastosowania tradycyjnej zasady orientowania zmarłych ku wschodowi. W centralnej części terenu umiejscowiona jest dawną kaplica przedpogrzebowa, której towarzyszy charakterystyczny krzyż.

W południowej sekcji cmentarza znajdują się interesujące ceglane kaplice grobowe znanych rodzin, takich jak Modrakowscy, Kościńscy, Markowscy, Łasińscy oraz Bogińscy. Oprócz tych, na cmentarzu można spotkać grobowce rodzinne Czarlińskich oraz Dienhof-Hotomskich. Ogrodzenie cmentarza od strony Kanału Bydgoskiego zrekonstruowano w latach osiemdziesiątych XX wieku, natomiast strona ul. Grunwaldzkiej doczekała się renowacji w 2008 roku.

Zieleń

Wzdłuż alejek rośnie bogata zieleń, w tym ponad 100-letnie drzewa kasztanowców, lip i klonów. Aleja główna, obsadzona lipami, prowadzi do bocznych alei, gdzie można podziwiać kasztanowce i klony, tworzące malowniczy krajobraz cmentarza.

Obiekty zabytkowe

Na terenie cmentarza znajdują się liczne groby o znacznej wartości historycznej, w tym mogiły żołnierzy francuskich, którzy polegli w wojnie prusko-francuskiej w latach 1870–1871, a także groby zasłużonych bydgoszczan oraz kaplica ku pamięci mieszkańców Bydgoszczy zamordowanych w 1939 roku.

Najstarszym obiektem zachowanym na terenie cmentarza jest Boża Męka z roku 1663, natomiast najstarszym zachowanym nagrobkiem jest płyta upamiętniająca Ignacego Rutkowskiego, który zmarł w 1852 roku. Wiele nagrobków datowanych jest na początek XX wieku i okres międzywojenny, a aż 35% wszystkich nagrobków ma wartość zabytkową. Wśród zachowanych dzieł sztuki znaleźć można prace rzeźbiarzy, kowali oraz witrażowników. Wiele kaplic grobowych oraz kaplica pogrzebowa wykonane są w stylu neogotyckim, z detalami architektonicznymi, takimi jak lizen, gzymsy oraz krzyże flankujące wejścia.

Niektóre nagrobki, szczególnie te wykonane przez znanych bydgoskich artystów, wyróżniają się szczególną wartością artystyczną. Na wielu grobach znajdują się rzeźby przedstawiające anioły oraz różnorodne postacie religijne. Na nagrobku Marty Karaśkiewiczowej (27.04.1899–9.01.1924) umieszczono czterowiersz, będący parafrazą wiersza Zygmunta Krasińskiego:

Duch mnie z Tobą stale łączy
Niechaj wiara ta Cię wspiera.
Nieskończone się nie kończy,
Nieśmiertelne nie umiera!

Na nagrobku zmarłej w wieku 18 lat Sofii Tyliński można znaleźć tekst w języku niemieckim, który po przetłumaczeniu brzmi:

Właśnie w cudnej życia godzinie
Stało się. I w noc zamienił się dzień.
Wznieście oczy: oto gwiazdą płonę,
Na ziemi zostawiwszy swój cień.

Warto również wspomnieć o epitafium na grobie Władysława Paciorkiewicza, które oddaje pozytywistyczny ducha pracy mieszkańców:

Tu leży mój mąż najdroższy
Co dla Polski wiernie żył
Chciał ją dźwignąć, uszczęśliwić,
Lecz go grób przedwcześnie skrył
Niechaj każdy przechodzień
Który grób ten mija
Westchnie za jego duszę
Zdrowaś bądź Maryja!

Dwa serduszka, które zabrała nam śmierć, upamiętniają rodzice, którzy stracili dwoje dzieci w styczniu 1931 roku: „Dwa serduszka razem zabrała nam śmierć nieubłagana do Chrystusa Pana”. Tragedię wojny i dramaty rodzinne odzwierciedla prosty, acz poruszający napis na grobie 7-letniego Bogdana oraz 9-letniej Krystyny Rewolińskich, którzy zginęli w tragicznych okolicznościach w 1939 roku: „Tu spoczywają w Bogu najdroższe me dzieci ofiary barbarzyńskiego wroga”.

Kwatera żołnierzy francuskich

W południowo-wschodniej części cmentarza Starofarnego mieści się kwatera żołnierzy francuskich – jeńców wojennych z lat 1870–1871. Jest to miejsce pamięci 23 żołnierzy, którzy w trakcie wojny prusko-francuskiej zostali przewiezieni do Bydgoszczy i osadzeni w więzieniu przy ul. Długiej. Pierwszy z pochowanych zmarł 28 grudnia 1870 roku, a następnie zmarli również inni jeńcy w kolejnych miesiącach 1871 roku.

W 1871 roku stworzono wspólną mogiłę, która była przez lata pielęgnowana przez polską ludność. W podziękowaniu za opiekę qua Pierre Sorlot, francuski profesor edukujący w Gimnazjum Królewskim w Bydgoszczy, został przeniesiony do Hanoweru w roku 1911.

Uroczystość poświęcenia grobów żołnierzy francuskich miała miejsce 29 września 1929 roku, w obecności przedstawicieli francuskiej misji wojskowej oraz lokalnych władz. Kwatera obramowana jest krawężnikiem, a wewnątrz znajdują się proste krzyże, które nie mają tablic inskrypcyjnych. Nazwiska żołnierzy wypisane zostały na tablicy znajdującej się przy grobowcu.

Zasłużeni

Cmentarz Starofarny w Bydgoszczy wypełniony jest pamięcią o wielu zasłużonych mieszkańcach tego miasta. To miejsce dedykowane osobom, które wniosły znaczący wkład w życie społeczne oraz kulturalne Bydgoszczy. Na tym cmentarzu spoczywają nie tylko społecznicy, ale również bojownicy o polskość, politycy, organizatorzy życia kulturalnego, pracownicy administracji miejskiej, jak i rzemieślnicy oraz nauczyciele.

Wśród wielu wybitnych postaci, które znalazły tu wieczny spoczynek, znajdują się:

Imię i Nazwisko	Data urodzenia	Data śmierci	Informacje dodatkowe
Edmund Bigoński	1891	1937	Urodzony 23 października 1891 r., zmarł 10 grudnia 1937 r. Dziennikarz, który walczył o prawa Polaków w Niemczech. W związku z tym był sądzony dziesięciokrotnie. Od 1925 roku mieszkał w Bydgoszczy, gdzie w „Dzienniku Bydgoskim” zajmował się polityką oraz sprawami społecznymi. Był posłem na Sejm w latach 1919–1927 oraz radnym miejskim w latach 1934–1937.
Eugeniusz Czarliński-Schedlin	1838	1920	Powstaniec Styczniowy, doktor medycyny, zasłużony organizator życia społecznego Polaków w czasie zaboru pruskiego. Patron ścieżki Czarlińskich na osiedlu Niepodległości w Fordonie.
Mieczysław Franaszek	1944	2019	Urodził się 18 czerwca 1944 r., zmarł 31 lipca 2019 r. Aktor, na grobie artysty odsłonięto rzeźbę z okazji drugiej rocznicy jego śmierci.
Zenon Frydrychowicz	1851	1929	Urodził się 20 grudnia 1851 r., zmarł 1 marca 1929 r. Pełnił funkcję pierwszego prezesa Sądu Okręgowego w Bydgoszczy po odzyskaniu niepodległości.
Gabriel Henner	1884	1949	Adwokat, w 1911 roku opublikował tomik wierszy „Resurectio Carminis” w Krakowie. Od 1920 roku mieszkał w Bydgoszczy, wydał również tomik wierszy „Stara Bydgoszcz” (1924) oraz „Księgę godzin”. Jego misterium biblijne „Król Dawid” było wystawiane przez Teatr Miejski w 1921 roku.
Teofil Magdziński	1818	1889	Działacz społeczny i narodowy, uczestnik Wiosny Ludów oraz Powstania Styczniowego. Obrońca praw Polaków, od 1865 roku w Bydgoszczy, założyciel Towarzystwa Przemysłowego. Działał w polskich towarzystwach społecznych i był posłem do Izby Deputowanych Sejmu Pruskiego oraz prezesem Koła Polskiego w parlamencie Rzeszy. Zmarł w pociągu w drodze z Berlina do Bydgoszczy, patron ulicy na Starym Mieście.
Sebastian Malinowski	1970	2008	Historyk, nauczyciel i działacz społeczny, autor licznych artykułów dotyczących historii Bydgoszczy, założyciel oraz kustosz Muzeum Kanału Bydgoskiego i Muzeum Wolności i Solidarności w Bydgoszczy. Organizator różnych wydarzeń edukacyjnych, w tym Forum Inicjatyw Probygoskich oraz Ogólnopolskiego Konkursu Wiedzy o Kujawach i o Kanale Bydgoskim. Bulwar nad Kanałem Bydgoskim nosi jego imię.
Władysław Paciorkiewicz	1876	1925	Urodzony 13 listopada 1876 r., zmarł 6 lipca 1925 r. Konstruktor mechanik, od 1921 roku w Bydgoszczy, gdzie założył pierwszą polską wytwórnię maszyn do pisania. Skonstruował maszyny „Pacior”, „Idea” i „Polonia”. Tablica pamięci znajduje się na budynku przy ul. Dolina 24, w którym mieszkał.
Leonard Pietraszak	1936	2023	Aktor teatralny, filmowy i telewizyjny. Grał główną rolę w serialu Czarne Chmury jako płk. Dowgird oraz w filmach Vabank i Vabank II, czyli Riposta jako Gustaw Kramer. Od 2018 roku Honorowy Obywatel miasta Bydgoszczy.
Maksymilian Piotrowski	1813	1875	Profesor Akademii Sztuk Pięknych w Królewcu, artysta malarz i polski patriota. Autor wielu obrazów, w tym: „Śmierć Wandy”, „Chłopcy na tle murów zamku bydgoskiego”, „Madonna” (w ołtarzu głównym kościoła pw. św. Piotra i Pawła), „Wieczerza flisaków” oraz „Pożegnanie Marii Antoniny z Delfinem”. Patron ulicy w Śródmieściu, jego tablica pamięci znajduje się na kamienicy przy ul. Długiej 22.
Wanda Poznańska	1898	2003	Znała osobiście Józefa Piłsudskiego. W roli stenografistki i radcy brała udział w kluczowych wydarzeniach dyplomatycznych lat 20. XX wieku, w tym przy podpisaniu Traktatu Ryskiego (1921). Była osobistą sekretarką ministra Gabriela Narutowicza oraz żoną konsula II Rzeczypospolitej Polskiej, Karola Poznańskiego. Od 1945 roku mieszkała w Montrealu, przekazując liczne dokumenty oraz dzieła sztuki do Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego w Bydgoszczy.
Julian Prejs	1820	1904	Wybitny działacz narodowy w czasie zaboru pruskiego, nazywany „Ojcem prasy ludowej na Pomorzu”. Wydawał kalendarze katolicko-polskie oraz inne publikacje dla Polaków. Od 1865 roku mieszkał w Bydgoszczy, a w czasie Powstania Styczniowego był komisarzem tajnego Rządu Narodowego na Pomorzu. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie, na budynku przy ul. Terasy 2 znajduje się tablica pamięci.
Robert Proch	1986	2019	Jeden z bardziej rozpoznawalnych polskich twórców związanych z sztuką współczesną w nurcie street art.
Wanda Rolbieska	1876	1952	Nauczycielka, organizatorka tajnego nauczania języka polskiego oraz historii od 1905 roku. Założycielka i dyrektorka Miejskiego Katolickiego Gimnazjum Żeńskiego w latach 1922–1939.
Franciszek Siemiradzki	1870	1948	Inżynier, od 1924 roku mieszkał w Bydgoszczy. Organizator oraz dyrektor Państwowej Szkoły Przemysłowej (obecnie Zespół Szkół Mechanicznych przy ul. Świętej Trójcy 37) aż do swojej śmierci, z przerwą wojenną. Działacz społeczny oraz gospodarczy, prezes oddziału Stowarzyszenia Techników Polskich.
Jerzy Sulima-Kamiński	1928	2002	Dziennikarz i literat, w latach 1955–1990 związany z redakcją literacką Polskiego Radia. Autor wielu słuchowisk, felietonów, recenzji literackich oraz powieści (m.in. „Stan podgorączkowy”, „Lot na uwięzi”, „Bilet do Singapuru”) oraz bydgoskiej sagi „Most Królowej Jadwigi”. Radny, patron mostu nad Brdą na Starym Mieście.
Józef Trajtler	1877	1923	Urodzony 19 lutego 1877 r., zmarł 31 stycznia 1923 r. Był Węgrem, absolwentem Politechniki Budapeszteńskiej. Dyplomowany inżynier, specjalizujący się w budowie linii kolejowych. Mieszkał w Bydgoszczy od 1919 roku jako starszy radca rządowy, mianowany naczelnikiem bydgoskiego Urzędu Ruchu gdańskiej Dyrekcji Kolei Państwowych. Jego zasługą było szybkie uruchomienie połączeń kolejowych po opuszczeniu miasta przez Niemców w styczniu 1920 r. oraz ochrona mienia kolejowego przed wywiezieniem przez Niemców.
Henryk Umbreit	1867	1942	Działacz patriotycznego Towarzystwa Tomasza Zana we Wrocławiu. Od 1924 roku mieszkał w Bydgoszczy, gdzie wspólnie z bratem Piotrem odkupił aptekę „Pod Lwem” od niemieckiego właściciela, znajdującą się przy ul. Grunwaldzkiej 37.
Emil Warmiński	1881	1909	Lekarz, rodowity bydgoszczanin, od 1905 roku prezes Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Działał w różnych stowarzyszeniach społecznych i gospodarczych, organizując pierwszą bibliotekę oraz czytelnię polską w Bydgoszczy (1907). Jako lekarz bezpłatnie leczył ubogich, wykupując dla nich leki. Na miejscu, gdzie znajdował się Dom Polski przy ul. Warmińskiego 11, umieszczono tablicę pamięci.
Stanisław Warmiński	1847	1905	Lekarz, współzałożyciel oraz dyrektor szpitala dziecięcego św. Floriana, a także członek Towarzystwa Historycznego dla Obwodu Nadnoteckiego w Bydgoszczy. Opiekun Emila Warmińskiego.
Franciszek Witecki	1854	1922	Prezes oraz jeden z założycieli Towarzystwa Śpiewu „Halka”, prezes bydgoskiego Okręgu Śpiewaczego. Współzałożyciel Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, a także założyciel Banku Przemysłowego przy ul. Długiej. W latach 1920–1922 pełnił funkcję prezesa chóru „Harmonia”. Patron ulicy na osiedlu Bohaterów w Fordonie.
Edward Woyniłłowicz	1847	1928	Pochodzący z Białorusi poseł do rosyjskiej Rady Państwa, fundator kilku białoruskich inicjatyw naukowych. Utracił cały majątek na skutek podpisania Traktatu polsko-sowieckiego. Na jego nagrobku wykuto napis: „Traktatem ryskim ze swej ziemi wygnany, deptać musiałem obce sobie łany”.

Ich działalność oraz wkład w rozwój miasta i regionu nie mogą zostać zapomniane, a ich groby są świadectwem historii, której echo wciąż słychać w Bydgoszczy. Cmentarz Starofarny stanowi więc nie tylko miejsce kultu pamięci, ale również ważny element lokalnego dziedzictwa kulturowego.

---

Oceń: Cmentarz Starofarny w Bydgoszczy

---