Marian Rejewski

---

Życiorys

Edukacja i wczesne prace

Marian Rejewski przyszedł na świat w Bydgoszczy, która w rzeczywistości znajdowała się pod pruskim zaborze, nosząc wówczas niemiecką nazwę Bromberg. Gmina, w której się urodził, należała do prowincji poznańskiej Cesarstwa Niemieckiego. Rodzina Rejewskiego składała się z Józefa, jego ojca, który prowadził interesy związane z handlem tytoniem, oraz Matyldy z domu Thoms. Pierwsze lata dzieciństwa spędził w kamienicy przy ul. Wileńskiej 6, a później przeniesiono się do większego domu z ogrodem na ul. Zduny 6a. W 1923 roku zakończył naukę w Państwowym Gimnazjum Klasycznym w Bydgoszczy (obecnie I LO), zdobywając maturę, co otworzyło mu drogę do dalszej edukacji.

Następnie kontynuował naukę na wydziale matematyczno-przyrodniczym Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie 1 marca 1929 roku uzyskał tytuł magistra filozofii. Tuż przed obroną pracy dyplomowej, Rejewski zaczął uczęszczać na kurs kryptologii zorganizowany przez Biuro Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego z myślą o studentach matematyki mówiących po niemiecku. Celem tego kursu było przeszkolenie uczestników w zakresie metod matematycznych, a szczególnie kombinatoryki i probabilistyki, w użyciu do łamania nowoczesnych niemieckich szyfrów maszynowych. Wspólnie z Henrykiem Zygalskim oraz Jerzym Różyckim, potrafili stawić czoła wyzwaniom kursu, nie przerywając przy tym swoich studiów.

1 marca 1929 roku Marian obronił pracę dyplomową na temat teorii funkcji podwójnie periodycznych, uzyskując ocenę bardzo dobrą. Wkrótce po tym wyjechał do Getyngi, gdzie rozpoczął dwuletnie studia w zakresie statystyki matematycznej i ubezpieczeniowej. Jednak latem 1930 roku zrezygnował z nauk w Niemczech, obejmując stanowisko asystenta na Uniwersytecie Poznańskim. Równocześnie podjął pracę w poznańskiej filii Biura Szyfrów, poświęcając około 12 godzin tygodniowo na dekryptaż przechwyconych niemieckich meldunków radiowych.

W lecie 1932 roku, po rozwiązaniu poznańskiej filii Biura Szyfrów, od 1 września Marian wraz z Zygalskim i Różyckim podjął zatrudnienie jako pracownicy cywilni w Biurze Szyfrów Sztabu Głównego mieszczącym się w Pałacu Saskim w Warszawie. Ich pierwszym zadaniem było rozszyfrowanie czteroliterowego szyfru Kriegsmarine. Chociaż początkowo dekryptaż był trudny, przy pomocy dwustronnej korespondencji testowej udało się zrozumieć treść przekazu, który brzmiał: Kiedy urodził się Fryderyk Wielki?, na co udzielono odpowiedzi – 1712.

Maszyna szyfrująca Enigma

W październiku 1932 roku, Rejewski zaczął prowadzić prace nad kodem nowej maszyny szyfrującej Enigma I, podczas gdy prace nad szyfrem Kriegsmarine były jeszcze w toku. Choć pierwsza wersja Enigmy była już znana i złamana przed 1931 rokiem, dekryptaż Enigmy I okazał się bardziej skomplikowany i nie udało się uzyskać pozytywnych rezultatów.

Maszyna szyfrująca Enigma była elektromechanicznym urządzeniem z 26-przyciskową klawiaturą i zespołem lampek oznaczonych literami alfabetu łacińskiego. W jej wnętrzu znajdował się zestaw wirników oraz bęben odwracający, których głównym zadaniem było zamienianie znaków tekstu jawnego na zaszyfrowane. Należało także zaplanować, w jaki sposób kodować wiadomości, przez co operator maszyny musiał znać początkowe ustawienia wirników, co wprowadzało ogromne możliwości kombinacji codziennych ustawień.

Aby dekryptować wiadomości zaszyfrowane tą maszyną, istotne było zrozumienie zasad jej działania oraz zidentyfikowanie kombinacji wirników. Biuro Szyfrów dysponowało jedynie częściową wiedzą na temat działania maszyny, co stanowiło duże wyzwanie dla Rejewskiego w jego staraniach o złamanie szyfru.

Rekonstrukcja okablowania Enigmy

Pierwszym krokiem Rejewskiego w kierunku złamania szyfru Enigmy było zrekonstruowanie wirników kodujących. Zastosował on matematyczne metody analizy, które do tej pory były stosunkowo mało wykorzystywane w kryptoanalizie, zamiast opierać się wyłącznie na analizach lingwistycznych i statystycznych. W tym celu zastosował teorię grup, kładąc szczególny nacisk na twierdzenie o permutacjach, a jego osiągnięcia w tej dziedzinie były uznawane za znaczące kamienie milowe w kryptologii.

Na podstawie materiałów, które pozyskał Rejewski od agenta francuskiego Hansa-Thilo Schmidta, był w stanie stworzyć szczegółowy obraz budowy wirników, co doprowadziło do rekonstrukcji ich okablowania. David Kahn, amerykański historyk, wspominał, że osiągnięcie Rejewskiego było oszołamiającym odkryciem, które umieściło go w ścisłym gronie najwybitniejszych kryptoanalityków w historii. Zastosowanie wyników obliczeń umożliwiło mu analizowanie kombinacji liter i czynników, jakie miały miejsce w procesie dekryptażu.

Wkład wywiadu francuskiego

Na etapie tej pracy, Rejewski odkrył, że złożoność równań, które opracował, znacznie przerosła jego możliwości bez dodatkowych informacji. Na szczęście, w 1930 roku, wywiad francuski przekazał mu dane od Hansa-Thilo Schmidta, które zawierały informację o ustawieniach maszyny szyfrującej z września i października 1932 roku. Otrzymane materiały stały się kluczowe i pozwoliły Rejewskiemu uprościć równania, co przyczyniło się do ich szybszego rozwiązania.

Metoda rozszyfrowania kluczy dziennych Enigmy

Na początku 1933 roku Rejewski skupił się na analizie schematów uzwojeń rozmaitych wirników Enigmy, co zaowocowało różnorodnymi metodami i narzędziami do ich skutecznego łamania. Mimo że wywiad francuski dostarczył kolejne zestawy ustawień, nigdy nie dotarły one do Rejewskiego i jego współpracowników, co z kolei zmusiło ich do opracowania własnych rozwiązań. Rejewski cytował:

Teraz mieliśmy maszynę, ale nie posiadaliśmy kluczy i nie mogliśmy wymagać od Bertranda dostarczania ich każdego miesiąca… Sytuacja ta była odwrotna niż poprzednio: posiadaliśmy klucze, ale nie posiadaliśmy maszyny – problem ten rozwiązaliśmy; teraz mieliśmy maszynę, ale nie posiadaliśmy kluczy. Konieczne stało się opracowanie metod znajdowania kluczy dziennych.

Wczesne metody dekryptażu

W ciągu tego okresu, w miarę jak rozwijały się metody szyfrowania, kryptolodzy polscy zwiększyli wysiłki w zakresie dekryptażu szyfrów z użyciem Enigmy. Rodzaj manualnych podejść, takich jak metoda rusztu, polegał na analizie ułożenia liter na łącznicy kablowej, przewidując jednocześnie, iż tylko część z nich uległa zamianie. Poza tym, Rejewski opracował metodę zegarową, pomagającą w lokalizacji wirników maszyny. Po październiku 1936 roku, w związku z udoskonaleniem procedur szyfrowania, wykorzystywane metody straciły na efektywności. Chociaż poprzez wprowadzenie nowych rozwiązań związanych z kartami charakterystyk, domena dekryptażu zyskała większą elastyczność wobec zmian w układzie połączeń.

Bomba kryptologiczna Rejewskiego i płachty Zygalskiego

W 1937 roku zespół kryptologów został przeniesiony do tajnego ośrodka w Lesie Kabackim, gdzie w obliczu nowego schematu kodowania wprowadzonego przez Niemców, szybko opracowano nową metodę. Bomba kryptologiczna, skonstruowana przez Rejewskiego, była urządzeniem ulepszonym, zdolnym do automatyzacji procesu szukania kluczy dziennych, co znacznie przyspieszyło dekryptaż. W tym samym czasie Zygalski wprowadził układ zwykłych płacht, które również dawały niezależne wyniki, niezależnie od tworzenia nowych konfiguracji kodów.

Opracowania przekazane Brytyjczykom i Francuzom

W miarę narastania napięcia przed II wojną światową, polski Sztab Generalny Wojska Polskiego zdecydował o podzieleniu się z zachodnimi aliantami zdobytymi metodami z łamania kodu Enigmy. Ostatecznie, 26 lipca 1939 roku na spotkaniu w Pyrach przedstawiono Brytyjczykom oraz Francuzom techniki, które pozwoliły na skuteczne łamanie szyfrów przed wybuchem konfliktu. Bez tych informacji, prace zachodnich kryptologów mogłyby postępować znacznie wolniej i przynajmniej o dwa lata niezdolni do odczytu skapnych meldunków wojskowych.

Praca we Francji i Wielkiej Brytanii

Ośrodek kryptologiczny Bruno

W wyniku wydarzeń września 1939 roku, po wybuchu wojny Rejewski i jego współpracownicy zostali ewakuowani do Rumunii. Szybko skontaktowali się z ambasadami, ale początkowo napotkali trudności. Ostatecznie udało im się uzyskać pomoc ze strony francuskiej ambasady, co umożliwiło im podróż do Francji. Od 20 października przystąpili do pracy nad dekryptażem w ośrodku francusko-polskim o nazwie PC Bruno, znajdującym się w Château de Vignolles. Szyfr Enigmy został złamany ponownie na przełomie grudnia 1939 i stycznia 1940 roku, gdzie współpraca z brytyjskimi kryptologami i dalekopisami stała się kluczowa w zapewnieniu skutecznej komunikacji.

Ośrodek kryptologiczny Cadix

W 1940 roku polski zespół wrócił do nieokupowanej południowej Francji, gdzie powstał ośrodek kryptologiczny pod kryptonimem Cadix. Działalność koncentrowała się na innej formie szyfrowania niż Enigma, w tym także nadwiększych problemach złamania kodu polskiej maszyny szyfrującej Lacida. Często prowadzono również wymiany między zespołami współpracującymi ze sobą, co znacząco polepszało zdolności dekryptażu kluczowych komunikatów. Jednak ryzyko związane z prowadzeniem łączności, a późniejsze patrole niemieckie, prowadziły do decyzji o ewakuacji w listopadzie 1942 roku. W obliczu nadciągających zagrożeń, plany zostały wprowadzone w życie, a działania zapewniły pozostanie polskiego zespołu w grze do końca wojny.

Ucieczka z Francji

Rejewski i Zygalski zostali wysłani w dniu 11 listopada 1942 roku, aby uciekać do Nicei, co wymusiło liczne przemieszczenia przez Francję, aby uniknąć schwytania przez patrolujących wrogów. Wszystko zakończyło się nieprzyjemnym incydentem, kiedy lokalny przewodnik, który miał za zadanie przeprowadzenie ich przez granice, zdradził ich za pomocą broni palnej. Pomimo tego przybyli do Hiszpanii, gdzie nie uniknęli aresztowania. Uwięzienie trwało aż do zbawiennej interwencji Polskiego Czerwonego Krzyża, co ostatecznie umożliwiło im uciec i kontynuować podróż do Wielkiej Brytanii.

Wielka Brytania

Po dotarciu do Wielkiej Brytanii, Rejewski dostosował się do nowego środowiska, po zatrudnieniu w armii polskiej. Rozpoczął prace w głównym sztabie, zajmując się łamaniem kodów z użyciem systemu Doppelkassettenverfahren. Chociaż Rejewski i Zygalski przyczynili się do rozwoju skutecznych procedur, ich zaangażowanie w łamanie szyfrów pozostawało ograniczone. Po licznych awansach i usprawnieniach, w tym promowaniu Rejewskiego do podporucznika w 1944 roku, jego oddanie i wiedza były nadal niedoceniane w obliczu sytuacji w Bletchley Park.

Powojenne losy Rejewskiego

Marian Rejewski wrócił do Polski 21 listopada 1946 roku, spotykając się ze swoją rodziną, w tym żoną Ireną i dwójką dzieci. Mimo że początkowo planował kontynuować prace akademickie, osobiste tragedie, takie jak śmierć syna na chorobę Heinego-Medina, zniechęciły go do kariery naukowej. Zdecydował się na pracę w bydgoskiej fabryce kabli, a później w różnych działach spółdzielni. W czasie spędzonym w Bydgoszczy skryty był przed niepewną przeszłością związana z jego pracą wywiadowczą. Rejewski przeszedł na emeryturę w lutym 1967 roku, jednak inwigilacja przez Urząd Bezpieczeństwa trwała, nie przynosząc niepokoju.

Po zakończeniu służby, Marian Rejewski odważył się ujawnić szczegóły dotyczące swojego udziału w łamaniu szyfru Enigmy, co sprawiło, że jego doświadczenia zyskały nową wartość. W 1969 roku dostrzeżono wkład Polaków w rozwikłanie tej zagadki, co miało duże znaczenie dla historyków i badaczy. Zyskując renomę, zaczął publikować artykuły i tłumaczyć prace o Enigmie. Uhonorowany Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Rejewski zmarł 13 lutego 1980 roku, po wydarzaniu dramatycznym w swoim domu w Warszawie. Został pochowany z wojskowymi honorami na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.

Upamiętnienie

Prace polskich kryptologów, w tym Mariana Rejewskiego, zyskały uznanie w kraju i za granicą. Otrzymali oni liczne odznaczenia zarówno przed, jak i po II wojnie światowej, a także po ujawnieniu informacji dotyczących złamania kodu Enigmy. Dnia 14 lutego 2000 roku, w specjalnym posiedzeniu zwołanym na wniosek prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, pośmiertnie odznaczono ich Krzyżami Wielkimi Orderu Odrodzenia Polski, uhonorowując ich wybitne zasługi na rzecz Rzeczypospolitej Polskiej. W 2005 roku córka Mariana Rejewskiego miała zaszczyt odebrać Medal Wojny 1939–1945 z rąk Szefa Brytyjskiego Sztabu Obrony, co miało miejsce kilka lat po wojnie z uwagi na wcześniejsze problemy z wręczeniem tego odznaczenia.

Rok 1979 okazał się szczególny, gdyż Rejewski, Różycki i Zygalski stali się głównymi postaciami filmu pt. Sekret Enigmy w reżyserii Romana Wionczka, w którym zagrali Tadeusz Borowski, Piotr Fronczewski oraz Piotr Garlicki. Kolejnym krokiem było stworzenie 8-odcinkowego serialu telewizyjnego Tajemnica Enigmy, który zadebiutował 14 listopada 1980 roku. Twórcy tej produkcji zdecydowali się na poszerzenie wątków osobistych bohaterów oraz wprowadzenie nowych postaci historycznych.

W 1983 roku z okazji 50. rocznicy złamania kodu Enigmy, Poczta Polska wyemitowała specjalny znaczek pocztowy. Wiele tablic upamiętniających działanie polskich kryptologów odsłonięto również w takich miejscach jak Bletchley Park, polska ambasada w Wielkiej Brytanii oraz Uzès w Francji. W rodzinnym mieście Rejewskiego, Bydgoszczy, honorują jego pamięć poprzez nazwanie ulicy i szkoły jego imieniem oraz umieszczenie tablicy upamiętniającej w domu, gdzie mieszkał. Z okazji setnej rocznicy jego urodzin zaprezentowano rzeźbę, a także wydano kartę pocztową z jego wizerunkiem. Z kolei 75. rocznica złamania szyfru Enigmy zainicjowała wydanie monet kolekcjonerskich o nominałach 2 złote, 10 złotych oraz 100 złotych przez Mennicę Polską.

Aula Instytutu Matematyki Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy nosi imię Mariana Rejewskiego od 23 stycznia 2006 roku, a w jej wnętrzu znajduje się kopia rzeźby autorstwa Michała Kubiaka, przedstawiająca samego matematyka. Oryginalna rzeźba znajduje się w Bydgoszczy, na skrzyżowaniu ulicy Gdańskiej z ulicą Śniadeckich.

W 2009 roku Poczta Polska wydała cztery znaczki, które miały na celu uczczenie dokonań Polaków. Na jednym z nich o nominale 1,95 zł przedstawiono wizerunek Mariana Rejewskiego w towarzystwie innych odtwórców Enigmy. W wyniku działań Kontrwywiadu Dowództw Sojuszniczych NATO, pośmiertnie nadano Rejewskiemu Odznaczenie Knowltona, ustanowione w 1995 roku przez Związek Korpusów Wywiadu Wojskowego Armii USA (US Army Military Intelligence Corps Association). Jak zauważyła płk Laura Potter, dowódca tegoż kontrwywiadu, złamanie kodu Enigmy było kluczowym wydarzeniem, które miało ogromny wpływ na wynik wojny.

Dnia 5 sierpnia 2014 roku, Międzynarodowe Stowarzyszenie Inżynierów IEEE uhonorowało Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego prestiżowym wyróżnieniem Milestone za ich osiągnięcia w łamaniu kodów niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma. „To był kamień milowy o ogromnym znaczeniu, właściwie jeden z niewielu, który uratował ludzkie życie” – mówił prezes prof. Roberto de Marca podczas uroczystości na Politechnice Warszawskiej.

Na fasadzie budynku w Warszawie przy ul. Gdańskiej 2, w którego progach mieszkał Rejewski, umieszczono tablicę pamiątkową. W 1999 roku w Lesie Kabackim, w miejscu, gdzie kiedyś mieścił się Referat Niemiecki Biura Szyfrów, odsłonięto kamień z tablicą, upamiętniającą Rejewskiego, Różyckiego i Zygalskiego.

6 września 2019 roku, w Krypcie Panteonu Narodowego, w Krakowie, miała miejsce uroczystość złożenia urn z ziemią z miejsc związanych z życiem kryptologów. W dniu 25 września 2021 roku otwarto w Poznaniu interaktywne Centrum Szyfrów Enigma, które prezentuje historię maszyny szyfrującej Enigma oraz życie trzech polskich kryptologów. W Barkowie, 1 września 2023 roku, odsłonięto mural przedstawiający postać Mariana Rejewskiego z okazji przyznania mu patronatu przez Szkołę Podstawową w Stołcznie.

W kulturze popularnej

Marian Rejewski, jako wybitny przedstawiciel kryptologii, znalazł swoje miejsce w literaturze, w szczególności w kryminałach osadzonych w klimacie retro. W powieści Szmery, której autorem jest Piotr Bojarski, kierownik Centrum Szyfrów Enigma, jego postać odgrywa znaczącą rolę w rozwoju fabuły. Dzięki temu, życie i osiągnięcia Rejewskiego zyskują szersze uznanie i zainteresowanie.

---

Oceń: Marian Rejewski

---