Kościół św. Mikołaja w Bydgoszczy

---

Położenie

Świątynia usytuowana jest po północnej stronie rynku w Starym Fordonie, który stanowi we wschodniej części Bydgoszczy. Od rzeki Wisły dzieli ją zaledwie około 400 metrów, co czyni ją łatwo dostępną zarówno dla mieszkańców, jak i turystów.

Historia

Kościół św. Mikołaja to najstarsza sakralna budowla Fordonu, mimo że większość obecnych murów powstała w okresie międzywojennym. Pierwszy drewniany kościół został wzniesiony w 1424 roku po drugiej lokacji miasta, zleconej przez Władysława Jagiełłę. Zanim ta świątynia powstała, mieszkańcy udawali się na nabożeństwa do Wyszogrodu, gdzie mieścił się kościół św. Marii Magdaleny, znany jako najstarsza parafia w tej okolicy, istniejący co najmniej od XII wieku.

Zniszczenia Wyszogrodu w 1330 roku doprowadziły do translokacji osadnictwa 2 km na wschód, w rejon obecnego Fordonu. Historie związane z lokacjami utworzonymi przez Władysława Opolczyka i niezapomnianego Władysława Jagiełłę ugruntowały ten nowy status. W latach 30. XV wieku centrum życia parafialnego zostało przeniesione do Fordonu, co spowodowało kontynuację i późniejszy upadek kościoła w Wyszogrodzie. Z wizytacji kościelnych wynika, że między rokiem 1375 a 1430 kościół wyszogrodzki przestał spełniać funkcje duszpasterskie, zastępując swoją rolę przez nową świątynię fordońską.

Aktualna parafia św. Mikołaja stanowi kontynuację średniowiecznej parafii Wyszogrodu, a pierwszy kapłan w Fordonie został odnotowany w aktach z 1435 roku. Parafia obejmowała nie tylko miasto, ale także okoliczne wsie: Łoskoń, Pałcz, Wyszogród oraz wsie paradnie związane z dawną parafią, takie jak Siersko (Siernieczek), Jarużyn, Miedzyń i Strzelce.

Nie ma pewnych informacji dotyczących daty powstania pierwszego kościoła fordońskiego; wiadomo jednak, że patronem był św. Mikołaj, biskup. Wewnątrz tej świątyni były trzy ołtarze, z figurą Przemienienia Pańskiego w ołtarzu głównym. Zwykle proboszcz miał do pomocy dwóch wikariuszy. Drewniana świątynia funkcjonowała do końca XVI wieku, a w 1598 roku sufragan włocławski oraz proboszcz Baltazar Miaskowski zainicjował budowę murowanej wersji kościoła, którą ukończono w I połowie XVII wieku. Była to jednonawowa, orientowana, bezwieżowa konstrukcja późnogotycka, która przechowała się do początku 1927 roku. Kościół usytuowano na uboczu, skąd można było oczekiwać przeprawy przez Wisłę.

W 1632 roku w krypcie pod prezbiterium spoczęła rodzina szlachcica Łukasza Wybranowskiego herbu Poraj. Po pożarze w 1691 roku powstał nowy budynek, odmienny od poprzedniego, z dobudowaną północną kaplicą pw. św. Anny. W I połowie XVIII wieku kościół przeszedł gruntowną renowację, która obejmowała dobudowę murowanej kruchty oraz wieżyczki – sygnaturki. W połowie XVIII wieku świątynia miała pięć ołtarzy, w tym główny dedykowany Zmartwychwstaniu Pańskiemu oraz boczne: św. Anny, Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, św. Barbary i św. Józefa.

Przed kościołem zlokalizowano kolumnę z postacią św. Jana Nepomucena, a także stworzono szkołę parafialną oraz przytułek dla biednych. Od 1765 roku kościół wraz z parafią stał się siedzibą dekanatu fordońskiego, a od 1824 roku odbyła się zmiana przynależności diecezjalnej. W okresie zaboru pruskiego, z powodów trudności materialnych, parafia nie była odpowiednio utrzymywana. W połowie XIX wieku dokonano niewielkich inwestycji, w tym dodania małej kaplicy z północnej strony oraz kruchty od strony południowej.

Po odzyskaniu niepodległości w 1920 roku Fordon zyskał jednolitą tożsamość narodową. Katolicy, zgromadzeni w niewielkim obiekcie sakralnym, zaczęli dążyć do jego rozbudowy. W 1923 roku rozpoczęto proces budowy większej świątyni, z projektem architekta Stefana Cybichowskiego. W planach zakładał on wykorzystanie murów starego kościoła, tworząc neobarokową, jednonawową i trzyprzęsłową konstrukcję z wieżą pokrytą barokowym hełmem. Rozbiórka starej nawy i kaplicy miała miejsce w 1926 roku, a nowa część kościoła zaczęła powstawać pomiędzy 1927 a 1928 rokiem.

W trakcie budowy zwiększono długość nawy z około 30 do 38 metrów oraz powiększono okna, aby lepiej doświetlić wnętrze. Wieża, zbudowana w 1929 roku, gościła trzy dzwony z wcześniejszej drewnianej dzwonnicy. Ostateczne prace wykończeniowe trwały do wczesnych lat 30., kiedy dostarczono wyposażenie i przeprowadzono ujednolicenie bryły nowego kościoła nowymi tynkami. Ta rozbudowa radykalnie zmieniła charakter budowli z małego kościółka późnogotyckiego w triumfującą neobarokową świątynię dominującą nad Fordonem.

W dniu września 1939 roku kościół uległ zniszczeniom podczas bombardowań, a następnie został zamknięty przez władze okupacyjne do stycznia 1940 roku. 2 października 1939 roku przed frontem świątyni doszło do publicznej egzekucji, w której zginęli m.in. ks. prał. Henryk Szuman oraz ks. Herbert Raszkowski.

Po wojnie kontynuowano trudny proces remontowy oraz inwestycje. Powstał nowy ołtarz św. Barbary, a kościół wzbogacono w nowoczesne oświetlenie oraz system megafonowy, a także przeprowadzono renowację organów. W 1959 roku prof. Konrad Dargiewicz z Torunia wykonał freski na sklepieniu świątyni. 12 czerwca 1980 roku wieża kościoła spłonęła w wyniku uderzenia pioruna, co skłoniło do remontu, podczas którego w 1982 roku zmieniono barokowy hełm wieży, opatrując go miedzianą blachą.

W latach 90. XX wieku przystąpiono do znaczącej renowacji kościoła. W 1994 roku odnowiono elewację fasady, a w 1995 roku ukończono prace związane z wieżą, montując na niej zegar. W międzyczasie, w 1998 roku zainstalowano zewnętrzną iluminację świetlną.

Architektura

Kościół św. Mikołaja w Bydgoszczy wyróżnia się neobarokową architekturą, która nadaje mu niepowtarzalny charakter. Świątynia, o jednonawowym projekcie, została murowana i otynkowana, a jej prezbiterium ma zamknięcie kierujące się na północ.

Wieża, znajdująca się w południowo-wschodnim narożu, dodaje budowli majestatyczności. Choć pierwotnie kościół był orientowany, obecnie rozwinięto go na osi północ-południe. Wschodnia elewacja zdobiąca świątynię posiada kaplicę, która jest pozostałością po dawnym prezbiterium, dziś zamkniętą trójbocznie. Z kolei od północy wznosi się prostokątna zakrystia.

Fasada kościoła składa się z dwóch kondygnacji, przy czym górna część jest ozdobiona spływami wolutowymi i obeliskami, co sprawia, że jest ona wyjątkowo efektowna. W dolnej części, znajdują się kolumny toskańskie, natomiast górna kondygnacja charakteryzuje się kolumnami jońskimi, co podkreśla różnorodność stylistyczną tego miejsca.

Wieża, o imponującej wysokości 48,8 m, jest dekorowana pilastrami o korynckich kapitelach oraz wypukłymi gzymsami, co stanowi doskonałe dopełnienie całej kompozycji. Całość wieży przykryta jest masywnym, miedzianym hełmem, który został dodany w latach 80. XX wieku, nadając jej współczesny akcent.

Wyposażenie wnętrza

Wnętrze kościoła jest imponującym przykładem architektury sakralnej, przykryte sklepieniem kolebkowym, które charakteryzuje się lunetami umiejscowionymi na gurtach, podpartymi przez przyścienne kolumny. W kaplicy znalazł się drewniany strop kasetonowy, który przyciąga wzrok swoją oryginalnością. W podziemnej części świątyni umieszczono kryptę grobową rodziny Wybranowskich z 1639 roku, natomiast nagrobna płyta z tego okresu znajduje się na północnej ścianie kaplicy.

W kościele można znaleźć nie tylko wyposażenie datowane na lata 20. i 30. XX wieku, ale również fragmenty barokowych elementów pochodzących z wcześniejszej świątyni. Warto zwrócić szczególną uwagę na wspaniałe ołtarze, malownicze freski, starannie wykonane witraże, obrazy umieszczone w ołtarzach, a także figurki i feretrony.

Ołtarze

W obecnej chwili w kościele znajduje się siedem ołtarzy, z czego każdy z nich posiada swoją unikalną historię:

• ołtarz główny w prezbiterium, zaprojektowany przez Stefana Cybichowskiego; pierwotnie mieścił obraz „Zdjęcie z krzyża” autorstwa Antoniego Michalaka, a od 1947 roku można w nim podziwiać obraz „Najświętsza Maryja Panna” namalowany przez Stanisława Wojciechowskiego,
• ołtarz boczny w prezbiterium z rzeźbą Najświętszego Serca Pana Jezusa,
• ołtarz boczny w prezbiterium z rzeźbą św. Józefa,
• barokowy ołtarz w kaplicy akademickiej, będący niegdyś ołtarzem głównym starej, XVII-wiecznej świątyni,
• ołtarz boczny św. Barbary, polichromowany, usytuowany naprzeciw kaplicy akademickiej; pod obrazem św. Barbary kryje się kolejny obraz św. Anny Samotrzeć, wykonany w połowie XIX wieku na zlecenie A. Kryski,
• współczesny ołtarz modlitewny z lat ok. 1960 z obrazem „Jezu ufam Tobie”, umiejscowiony na prawej stronie prezbiterium,
• współczesny ołtarz modlitewny z lat ok. 1960 z obrazem Matki Bożej Nieustającej Pomocy, zlokalizowany po lewej stronie prezbiterium.

Pozostałości starej świątyni

Jednym z najstarszych fragmentów świątyni, datowanym na koniec XVI wieku, jest kaplica, która przylega od wschodu. Stanowi ona trójbocznie zamknięte prezbiterium oraz pierwotnie było oddzielone od nawy łukiem tęczowym. Kaplica zachowała dwa okna o zaokrąglonych łukach, które współcześnie są wypełnione witrażami:

• witraż lewy przedstawia św. Wojciecha, nawiązanego do Wyszogrodu,
• witraż prawy ukazuje postać św. Marii Magdaleny, patronki kościoła wyszogrodzkiego, którego kontynuatorem jest kościół fordoński.

Obecnie ta część kościoła pełni funkcję kaplicy akademickiej oraz siedziby Duszpasterstwa Akademickiego „Emaus”. W tej kaplicy znajdujemy ołtarz, który jest najcenniejszym zabytkiem sztuki sakralnej dawnego kościoła. Został on wykonany w stylu barokowym w połowie XVII wieku, a jego zwieńczenie powstało w połowie XVIII wieku w stylu rokoko. W ołtarzu znalazł się obraz, namalowany w połowie XVII wieku przez nieznanego artystę, przedstawiający adorację Najświętszej Marii Panny przez św. Mikołaja i św. Marcina, osadzony na tle malowniczego krajobrazu.

Dodatkowo, na północno-wschodniej stronie zarówno dawnego prezbiterium, jak i współczesnej nawy kościoła przylega pierwotna niska zakrystia z oryginalnym sklepieniem kolebkowym. Warto również zwrócić uwagę na trzy feretrony, które przetrwały z czasów starego kościoła:

• feretron w oprawie gotyckiej z wizerunkami: św. Anny Samotrzeć z jednej strony oraz zakonnika franciszkańskiego z drugiej,
• feretron z końca XVIII wieku, polichromowany, na którym znajdują się obrazy na blasze, przedstawiające „Niepokalane Poczęcie” z jednej strony i św. Antoniego z drugiej,
• feretron z pierwszej połowy XVIII wieku z obrazami z końca XIX wieku, ukazujący Świętą Trójcę ze św. Anną i Maryją po jednej stronie oraz św. Mikołaja po drugiej.

Wśród ruchomych zabytków znajdujących się w kościele przetrwały następujące obiekty: złoty gotycki kielich z 1585 roku, zdobiony ornamentem renesansowym; barokowy kielich z 1734 roku; srebrna, kunsztownie wykonana monstrancja barokowa z 1745 roku; oraz kielich późnorenesansowy i barokowy.

W przeszłości w wyposażeniu kościoła był także dzwon z 1643 roku o średnicy dolnej 96 cm, z inskrypcją: Laudate Dominum in cymbylis bene sonantibus oraz medalionem św. Mikołaja. Dzwon ten służył parafii do 12 czerwca 1980 roku, kiedy to podczas pożaru wieży kościoła upadł i uległ zniszczeniu. W początkach lat dziewięćdziesiątych został przetopiony i przekształcony na dzwon dla nowo powstałej parafii św. Jana w Fordonie.

---

Oceń: Kościół św. Mikołaja w Bydgoszczy

---