Cmentarz Nowofarny w Bydgoszczy

---

Lokalizacja

Cmentarz Nowofarny jest usytuowany w północnej części Bydgoszczy. Otoczony jest ulicami: Artyleryjską, Zaświat, Powstańców Warszawy oraz Powstania Listopadowego. Z jego wschodniej strony znajduje się cmentarz komunalny, który obejmuje pomnik oraz kwatery poświęcone poległym żołnierzom Armii Czerwonej. Na tym cmentarzu można również znaleźć groby wielu działaczy partyjnych i państwowych związanych z okresem PRL.

Natomiast od północy przylega do cmentarza Nowofarnego cmentarz ewangelicko-augsburski, który został wpisany do rejestru zabytków w 1994 roku pod numerem A/820/1-3.

Historia

„Cmentarz Nowofarny, założony w 1905 roku, jest drugim cmentarzem parafii farnej. Jego powstanie było inicjatywą proboszcza Ryszarda Markwarta, a architektoniczne założenia opracował Władysław Gogoliński, uznawany za twórcę „zielonej architektury”. Cmentarz został zaplanowany w kształcie prostokąta, podzielonego na 26 kwater, a w jego centralnej części zbudowano kaplicę pogrzebową, otoczoną systemem alej o układzie gwiaździstym.

Do momentu powstania nowych cmentarzy parafialnych katolickich w latach 20. XX wieku, Nowofarny pełnił funkcję głównej nekropolii dla katolików w mieście. W jego sercu znajdują się groby żołnierzy poległych w I wojnie światowej (1914–1918), powstańców wielkopolskich oraz wojskowych, którzy zginęli w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku.

W 1930 roku, w związku z dziesiątą rocznicą bitwy warszawskiej, rzeźbiarz J. Job ufundował pomnik Królowej Korony Polskiej, przedstawiający Matkę Boską z Dzieciątkiem, który w 2018 roku przeszedł restaurację.

W czasie okupacji hitlerowskiej cmentarz stał się ośrodkiem polskości. W starych grobowcach przechowywano nieocenione dzieła sztuki i książki, które po wojnie wróciły do muzeum i prywatnych zbiorów. Ofiary rozstrzelane na Starym Rynku, których nazwiska często były nieznane, znalazły spoczynek na tym cmentarzu. W wyjątkowych przypadkach, w specjalnych skrzyniach zakopywano przedmioty pomocne w przyszłej identyfikacji ekshumowanych zwłok.

Po wojnie, w 1945 roku, wschodnia część terenów przylegających do cmentarza została przeznaczona na cmentarz komunalny. Pochowano tam blisko 1200 żołnierzy radzieckich, którzy zginęli podczas wyzwolenia Bydgoszczy w styczniu 1945 roku, a także ponad 200 jeńców wojennych. W późniejszych latach, ku czci poległych czerwonoarmistów ustawiono obelisk z tablicą pamiątkową. W alei zasłużonych zaczęto z kolei pochówki zmarłych działaczy partyjnych i funkcjonariuszy administracji PRL, takich jak Józef Rakoczy czy Kazimierz Maludziński.

Po zakończeniu II wojny światowej, teren przylegający od północy, należący do parafii ewangelicko-augsburskiej, stał się głównym cmentarzem ewangelickim w mieście. Miało to związek z likwidacją zabytkowego cmentarza ewangelickiego przy ul. Jagiellońskiej, który przekształcono w park Ludowy.

W 1971 roku stworzono nowy katolicki ośrodek duszpasterski dla Śródmieścia, umieszczając kaplicę na cmentarzu Nowofarnym. 1 grudnia 1979 roku została erygowana parafia św. Krzyża, wyodrębniona z parafii św. Wincentego à Paulo. Z powodu trudności w uzyskaniu zgody na budowę nowej świątyni, w latach 1982–1986 kaplica została przekształcona w świątynię parafialną pod przewodnictwem ks. prałata Eugeniusza Barełkowskiego. Kościół, zaprojektowany przez inż. Jerzego Tomaszewskiego oraz inż. Zbigniewa Lewińskiego, został poświęcony 16 grudnia 1984 roku i konsekrowany 16 grudnia 1990 roku przez ks. kardynała Józefa Glempa, prymasa Polski. Świątynia dysponuje powierzchnią użytkową 970 m², a w bryle wschodniej znajdują się pomieszczenia katechetyczne oraz plebania.

Po 1989 roku, na cmentarzu komunalnym wydzielono obszar przeznaczony do pochówku osób cywilnych, który w 1995 roku został przekazany parafii farnej, stanowiąc część cmentarza Nowofarnym. Oddzielony pasem zieleni obszar żołnierzy Armii Radzieckiej wciąż jest utrzymywany przez służby komunalne.

W latach 90. XX wieku rozpoczęto prace nad rewaloryzacją starych nagrobków osób zasłużonych dla Bydgoszczy i regionu. Działania te są wspierane przez fundusze, które mieszkańcy Bydgoszczy zbierają podczas Święta Zmarłych. W 2018 roku środki zostały zebrane m.in. na renowację ceglanej bramy cmentarnej, wpisanej do ewidencji zabytków, oraz kutych wrót i dwóch furtek.

Charakterystyka

Cmentarz Nowofarny w Bydgoszczy charakteryzuje się >rozległym terenem o wymiarach 330 na 245 metrów i powierzchni 7,94 hektara. Obszar ten, wliczając część komunalną, osiąga 11,9 hektara. Cały teren nekropolii jest podzielony na 28 wydzielonych pól. W sercu cmentarza znajduje się świątynia parafialna pod wezwaniem św. Krzyża.

Na obszarze nekropolii można znaleźć 76 wolno stojących nagrobków z I połowy XX wieku, a także 88 mogił oraz 6 kaplic nagrobkowych, wszystkie datowane na I połowę XX stulecia. Niezwykle interesującym aspektem tego miejsca jest fakt, że najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1906 roku.

Kwatera Żołnierzy z I wojny światowej

Ta kwatera znajduje się wzdłuż ulicy Artyleryjskiej. Na jej terenie znajduje się jedynie trawnik oraz tablica pamiątkowa, na której widnieje informacja: „Grób żołnierzy poległych w okresie I wojny Światowej 1914-1918”.

Kwatera Żołnierzy poległych w wojnie bolszewickiej w 1920 roku

Usytuowana po południowej stronie kościoła św. Krzyża, kwatera ta jest od cmentarza oddzielona pasem zieleni. W tym miejscu pochowano 6 powstańców wielkopolskich z 1919 roku oraz 220 uczestników wojny polsko-bolszewickiej z 1920 roku. Informacje na ten temat można znaleźć na lastrykowej tablicy. Przy mogiłach powstańców wzniesiono pomnik Matki Boskiej z Dzieciątkiem, znany jako Królowa Korony Polskiej.

Kwatera Żołnierzy Wojska Polskiego z 1945 roku

Znajduje się po zachodniej stronie cmentarza, obok kwatery żołnierzy z I wojny światowej. Jej granice wyznaczają żywopłoty wzdłuż ulicy Artyleryjskiej, a od pozostałej części cmentarza oddziela ją pas zieleni. W tej kwaterze mieści się 35 wspólnych mogił, w których spoczywa łącznie 129 żołnierzy, którzy zmarli na skutek odniesionych ran w czasie walk o Bydgoszcz. Można tu również znaleźć kilka grobów żołnierzy, którzy odeszli w późniejszym okresie.

Kwatera Żołnierzy Armii Radzieckiej

Usytuowana w wschodniej części cmentarza, ta kwatera jest zarządzana przez służby komunalne i oddzielona od części cywilnej pasem zieleni. W centralnej części terenu ustawiono obelisk ku czci poległych, a obok znajduje się tablica pamiątkowa z inskrypcjami w języku polskim i rosyjskim. Kwatera została założona 13 marca 1946 roku, a ekshumacja zwłok trwała do roku 1947. Obecnie znajduje się tu 1545 grobów żołnierzy, którzy zginęli podczas wyzwalania Bydgoszczy oraz w jej okolicach. Mogiły są oznaczone obeliskami z czerwoną gwiazdą oraz nagrobnymi płytkami informacyjnymi zawierającymi nazwisko i miejscowość pochodzenia ekshumowanych żołnierzy. Z tego grona 552 groby mają imienne tabliczki.

Część komunalna

W styczniu 1969 roku otwarto tę część cmentarza, która została przeznaczona dla pochówku zasłużonych działaczy i członków Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Od 1970 roku pochowano tutaj kilkadziesiąt osób, w tym sekretarzy PZPR, pracowników prezydiów Wojewódzkiej i Miejskiej Rady Narodowej oraz dowódców wojskowych, oficerów Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa. Część ta nie ogranicza się tylko do prominentnych osób, obejmuje również zwykłych obywateli, którzy z różnych przyczyn nie pragnęli religijnego pochówku. Współcześnie część komunalna cmentarza ma osobne wejście od ul. Artyleryjskiej.

Zasłużeni

Cmentarz Nowofarny w Bydgoszczy jest niewątpliwie ważnym miejscem pamięci, a jego charakter podkreśla fakt, że spoczywają tu liczne zasłużone osoby dla miasta i regionu. Ofiarność i wkład tych ludzi w różnorodne dziedziny życia społecznego oraz kulturalnego są nieocenione. Wśród pochowanych znajdują się działacze społeczni, honorowi obywatele, wybitni lekarze, nauczyciele, pisarze oraz artyści, którzy pozostawili trwały ślad w historii.

Na cmentarzu Nowofarnym można znaleźć groby wielu zasłużonych bydgoszczan. Ich życiorysy i dokonania są inspiracją dla kolejnych pokoleń.

Niektóre zasłużone osoby pochowane na cmentarzu Nowofarnym:

Osoba	Rok urodzenia	Rok śmierci	Uwagi
Władysław Baranowski	1900	1972	Doktor medycyny. Po studiach na Uniwersytecie Warszawskim (1928) pracował (1929–1932) w Sanatorium Przeciwgruźliczym w Smukale. Po rocznej pracy w szpitalu warszawskim wrócił do Bydgoszczy, gdzie objął stanowisko ordynatora w szpitalu św. Floriana oraz lekarza w przychodniach przeciwgruźliczych. W czasie II wojny światowej pracował w Lublinie. W 1945 r. organizował służby medyczne w Bydgoszczy i Szpital dla Płucnochorych przy ul. Seminaryjnej. Do 1967 r. był ordynatorem i dyrektorem tego szpitala, a następnie przez 5 lat pracował w Kolejowej Przychodni Przeciwgruźliczej. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Patron ulicy w Smukale Dolnej.
Jerzy Bartnicki	1910	1988	Od 1914 r. mieszkał w Bydgoszczy. Po maturze (1928) pracował w „Dzienniku Bydgoskim”, następnie w „Nowym Kurierze” w Poznaniu oraz w Zakładach Graficznych w Bydgoszczy. W czasach okupacji był zatrudniony w niemieckiej firmie dziewiarskiej. Od 1945 r. piastował kierownicze stanowiska w różnych przedsiębiorstwach handlowych. Autor wielu felietonów, recenzji teatralnych oraz tekstów historycznych, które ukazały się w prasie bydgoskiej.
Witold Bełza	1886	1955	Historyk literatury, dziennikarz, literat. Od 1920 r. związał się z Bydgoszczą, gdzie pełnił funkcję dyrektora Biblioteki Miejskiej i Ludowej, przekształcając ją w placówkę naukową oraz wzbogacając o wartościowy księgozbiór polski. Naczelnik Wydziału Oświaty i Kultury w Zarządzie Miejskim, inicjator założenia TMMB oraz współzałożyciel Muzeum Miejskiego. Na kamienicy przy ul. Gdańskiej 33 oraz w holu biblioteki na Starym Rynku 24 umieszczono tablice pamięci. Patron ulicy na granicy osiedli Wyżyny i Kapuściska.
Jan Bielawski	1895	1968	Porucznik Wojska Polskiego. Od 1927 r. mieszkał w Bydgoszczy, gdzie był kierownikiem Spółdzielni Wojskowej 61. Pułku Piechoty, a także współzałożycielem Spółdzielni Spożywców (1930) oraz jej prezesem (1934). Od 16 sierpnia 1939 r. sprawował funkcję komendanta Kwatery Głównej 15. Dywizji Piechoty Wlkp. Po wojnie działał w handlu i spółdzielczości. Współzałożyciel BSS „Społem”. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie.
Jan Biziel	1858	1934	Doktor medycyny. Od 1906 r. w Bydgoszczy, gdzie łączył praktykę lekarską z działalnością narodową i społeczną. Był prezesem Rady Ludowej na Bydgoszcz i przedmieścia (1918) oraz leczył rannych powstańców wielkopolskich. W dniu 19 stycznia 1920 r. uczestniczył w przejęciu miasta z rąk niemieckich. Radny miejski i przewodniczący Rady Miejskiej. Założył i był prezesem Towarzystwa Lekarskiego. Od stycznia 1936 r. Honorowy Obywatel Bydgoszczy. Patron ulicy na Wzgórzu Wolności. Tablica pamięci znajduje się na kamienicy przy ul. Cieszkowskiego 3, a jego grobem opiekuje się Urząd Miasta oraz VII Liceum Ogólnokształcące.
Kazimierz Borucki	1898	1986	Powstaniec Wielkopolski. Od 1921 r. w Bydgoszczy. Pełnił funkcję kustosza oraz kierownika Muzeum Miejskiego (1921–1939). W wrześniu 1939 r. zabezpieczał dzieła malarskie ze zbiorów państwowych, kościelnych oraz prywatnych. Był żołnierzem AK, a następnie dyrektorem Muzeum im. L. Wyczółkowskiego (1946–1965). Wiceprezes TMMB i honorowy członek (1967). Za uratowanie dzieł sakralnych odznaczony papieskim orderem Pro Ecclesia et Pontifice. Patron ulicy na osiedlu Nad Wisłą w Fordonie.
Józef Bronikowski	1851	1926	Inżynier hydrotechnik. Od 1918 r. mieszkał w Bydgoszczy, gdzie był inspektorem Dróg Wodnych. Kierował pracami budowlanymi nowego odcinka Kanału Bydgoskiego oraz śluz. Działał społecznie i wspierał niepodległość. Patron ulicy na Wilczaku.
Stanisław Brzęczkowski	1897	1955	Plastyk, grafik, poligraf. Nauczyciel w Liceum Sztuk Plastycznych, organizator przemysłu poligraficznego w Bydgoszczy. Redaktor naczelny czasopisma Poligrafia. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie. Tablica pamięci znajduje się na budynku przy ul. Gdańskiej 17.
Roman Chłodziński	1909	1979	Dziennikarz, więzień obozów koncentracyjnych. Od 1958 r. mieszkał w Bydgoszczy, gdzie był redaktorem naczelnym rozgłośni Polskiego Radia. Sprawozdawca sportowy, autor sportowej „zgaduj – zgaduli”. Przez wiele lat pełnił funkcję prezesa Zarządu Okręgu Związku Bojowników o Wolność i Demokrację oraz Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie.
Antoni Chołoniewski	1872	1924	Założyciel pisma „Zmartwychwstanie”, autor popularnych książek historycznych o Tadeuszu Kościuszce oraz o odrodzeniu Polski z dostępem do morza. Najważniejsza pozycja to „Duch dziejów Polski”. Organizował wiece mające na celu powrót Pomorza i Śląska do Macierzy, co skutkowało jego wydaleniem z Gdańska. Od 1920 r. mieszkał w Bydgoszczy. Patron ulicy na Szwederowie. Tablica pamięci znajduje się na budynku przy ul. Gdańskiej 119.
Wincenty Domisz	1929	2006	W latach 1959–1963 był sekretarzem Prezydium MRN w Inowrocławiu, a następnie przez 10 lat jego przewodniczącym. W 1964 r. ukończył studia prawnicze na UMK w Toruniu, a dwa lata później na UAM w Poznaniu. Od 1973 r. w Bydgoszczy. Dwa lata pełnił funkcję Przewodniczącego Prezydium MRN, a w latach 1976–1982 był prezydentem miasta. W czasie jego prezydentury zbudowano osiedla Fordon i Osowa Góra, powstały Akademia Muzyczna oraz Medyczna i nowe zakłady Akademii Techniczno-Rolniczej. Odbywały się liczne imprezy kulturalne i sportowe.
Waleria Drygała	1908	1969	Dziennikarka. Od 1945 r. związana z IKP i Rozgłośnią Polskiego Radia. Tropiła niemieckich zbrodniarzy wojennych. Działała w organizacjach charytatywnych na rzecz pomocy dla sierot i osób pokrzywdzonych, w tym Romów. Aktywny członek TMMB, inicjatorka wydawania Kalendarza Bydgoskiego. Patronka ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie.
Władysław Dunarowski	1902	1987	Nauczyciel, pisarz, dziennikarz, publicysta. Od 1921 r. z przerwami mieszkał w Bydgoszczy. Autor powieści z życia Podhala oraz wielu opowiadań. Związał się z Rozgłośnią Polskiego Radia oraz dwutygodnikiem „Pomorze”. Pełnił funkcję prezesa oddziału bydgoskiego Związku Literatów Polskich. Odznaczony Krzyżem Komandorskim i Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Patron skweru na Błoniu.
Ludwik Dybizbański	1882	1927	Aktor teatralny, dyrektor objazdowego Teatru Plebiscytowego (1919-1920) zorganizowanego przez Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej dla północnych obszarów Poznańskiego oraz byłych Prus Zachodnich; dyrektor Teatru Miejskiego w Bydgoszczy (1920, 1927).
Paweł Dzionara	1879	1963	Budowniczy linii kolejowych i mostów w Polsce i Niemczech, członek Polskiej Rady Ludowej na miasto Bydgoszcz oraz honorowy radca miejski Bydgoszczy (1924-1928).
Julian Folaron	1901	1981	Powstaniec Wielkopolski. Od lipca 1918 r. pracownik ochrony kolei. W grudniu z niemieckich zapasów dostarczał powstańcom broń i amunicję. Członek Straży Ludowej.
Władysław Frydrych	1900	1972	Artysta malarz. Od 1932 r. w Bydgoszczy. Uczył rysunków w Seminarium Nauczycielskim. W czasie wojny został wysiedlony, a później aresztowany. Do Bydgoszczy powrócił w 1945 r. Zorganizował wystawę swoich prac na 600-lecie Bydgoszczy. Wiele jego dzieł znajduje się w Muzeum Okręgowym. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie.
Narcyz Gieryn	1882	1959	Od 1920 r. w Bydgoszczy. Właściciel księgarni przy pl. Teatralnym 6. Działacz społeczny, bibliofil, członek Bydgoskiego Towarzystwa Wioślarskiego oraz Związku Księgarzy Polskich. Patron ulicy na osiedlu Niepodległości w Fordonie.
Adam Grzymała-Siedlecki	1876	1967	Uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920. Opisał ją w książce „Cud Wisły”. Od 1922 r. z przerwami w Bydgoszczy. Więzień Pawiaka. Autor wspomnień „111 dni letargu”. Dyrektor Szkoły Dramatycznej, kierownik literacki Teatru Polskiego. Autor sztuk teatralnych, powieści oraz zbiorów szkiców i studiów. Patron ulicy na Wyżynach. W kamienicy przy ul. Libelta 5 znajduje się Izba Pamięci, a na budynkach, w których mieszkał, przy ul. Libelta 5 i Płockiej 2 widnieją tablice pamiątkowe.
Walerian Hypszer	1883	1978	Nauczyciel. Od 1914 r. w Bydgoszczy. Pracował w szkołach powszechnych na Okolu, Wilczaku oraz na stanowisku kierownika szkoły katolickiej na Czyżkówku od kwietnia 1920 r. W 1932 r. doprowadził do jej rozbudowy. W 1933 r. zainicjował budowę kościoła św. Antoniego. Po okupacji organizował szkolnictwo bydgoskie. W 1961 r. otrzymał tytuł „Zasłużonego Obywatela Bydgoszczy”. Patron mostu nad Brdą między Czyżkówkiem a Jachcicami.
Franciszek Kiedrowski	1872	1923	Drukarz i księgarz. Od 1893 r. prowadził w Bydgoszczy księgarnię polską przy ul. Długiej 49. Współdziałał przy budowie Domu Polskiego. Członek wielu polskich towarzystw, w tym Zarządu Towarzystwa Przemysłowego oraz Chóru „Halka”. Radny miejski. Patron ulicy na osiedlu Niepodległości w Fordonie.
Hieronim Konieczka	1920	1994	Aktor. Przez 35 lat związany z Teatrem Polskim. Założyciel sceny studyjnej (1957). W Teatrze Propozycji i na Scenie Klubowej promował współczesną literaturę dramatyczną. Grał role amantów i bohaterów romantycznych, nie stronił od komedii i groteski. Laureat dwóch Złotych Masek (2001). Patron Teatru Polskiego.
Felicja Krysiewicz	1897	1970	Od 1931 r. w Bydgoszczy. Śpiewaczka. Uczyła śpiewu solowego w Miejskim Konserwatorium Muzycznym. Organizowała dział muzyczny w Rozgłośni Polskiego Radia. Założycielka Bydgoskiego Towarzystwa Muzycznego, Orkiestry Radiowej oraz Studium Operowego. Od 1945 r. organizatorka szkół muzycznych w Bydgoszczy. Patronka ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie. W holu Opery Nova znajduje się popiersie artystki.
Alfons Licznerski	1902	1976	Architekt. Od 1936 r. w Bydgoszczy. Kierownik Miejskiej Pracowni Urbanistycznej. Projektant planów urbanistycznych oraz przestrzennego rozwoju miasta, w tym Teatru Polskiego. Członek zarządu TMMB oraz BTN. Autor rozpraw dotyczących rozwoju przestrzennego Bydgoszczy. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie.
Stanisław Łabendziński	1880	1933	Dr chemii. Od 1920 r. w Bydgoszczy. Wykładowca w Państwowej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego. Kierownik Miejskiego Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczego. Miłośnik i znawca problemów turystyki. Organizator oddziału bydgoskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Inicjator założenia Muzeum Miejskiego, działacz Polskiego Towarzystwa Przyrodniczego, sekretarz Komitetu Budowy pomnika Henryka Sienkiewicza. Autor pierwszego polskiego przewodnika pt. „Ilustrowany przewodnik po Bydgoszczy”. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie.
Jan Maciaszek	1876	1932	W 1919 r. pełnomocnik Rzeczypospolitej Polskiej przy niemieckim magistracie, następnie generalny komisarz. Przejął władzę od niemieckiego burmistrza. W latach 1920–1921 był komisarycznym prezydentem Bydgoszczy. W Sali sesyjnej Rady Miasta znajduje się tablica pamięci. Patron ulicy na Miedzyniu.
Zygmunt Malewski	1873	1937	Od 1922 r. w Bydgoszczy. Archiwista miejski, autor licznych publikacji poświęconych dziejom Bydgoszczy oraz życiu kulturalnemu miasta. Założyciel pierwszego w Bydgoszczy czasopisma historyczno-regionalnego „Przegląd Bydgoski”. Tablica pamięci znajduje się na budynku przy ul. Dworcowej 65.
Andrzej Malingowski	1954	2021	Architekt, projektant przebudowy Młynów Kentzera na hotel Słoneczny Młyn.
Adam Marcinkowski	1942	2020	Pierwszy rektor Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
Bolesław Marcińczak	1905	1950	Księgarz. Pracował u F. Gutenberga oraz Gebethnera i Wolfa w Paryżu. Znał biegle 5 języków. Członek Światowego Związku Esperantystów. Po II wojnie światowej związał się z bydgoską delegaturą Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”. Patron ulicy na osiedlu Niepodległości w Fordonie.
Ryszard Markwart	1868	1906	Ksiądz. Od 1899 r. w Bydgoszczy. Proboszcz parafii farnej. Łączył pracę duszpasterską z działalnością narodową wśród Polaków. Reaktywował Towarzystwo Robotników Polsko-Katolickich. Członek zarządu Towarzystwa Pomocy Naukowej oraz organizacji walczącej z germanizacją „Straż”. Zabiegał o budowę kościoła Świętej Trójcy. Założył Cmentarz Nowofarnego, współpracował z działaczami tajnego polskiego nauczania, miał zasługi w organizacji „Sokół”, angażował się w Dom Polski, był kuratorem szpitala przy ul. Floriana, gdzie leczono biedne dzieci. Patron ulicy w Śródmieściu.
Józef Milchert	1874	1930	Od 1896 r. w Bydgoszczy. Kupiec, wynalazca, autor 25 patentów. Założyciel Towarzystwa Kupców. Angażował się w budowę kościoła Świętej Trójcy. Był skarbnikiem w Radzie Ludowej na miasto Bydgoszcz i przedmieścia, powstałej w grudniu 1918 r. Uczestniczył w przejmowaniu miasta od władz pruskich w dniu 19 stycznia 1920 r. Komisaryczny radny miejski (1920) i członek Magistratu (1921). Autor wspomnień dotyczących Powstania Wielkopolskiego.
Edmund Nartowicz	1928	2015	Od 1953 r. w Bydgoszczy. Lekarz internista, profesor nauk medycznych, współzałożyciel Akademii Medycznej w Bydgoszczy. W latach 1975–1985 kierował II Kliniką Chorób Wewnętrznych Akademii Medycznej w Gdańsku, Filia w Bydgoszczy. Od 1985 r. do 2000 r. kierownik Katedry i Kliniki Kardiologii i Chorób Wewnętrznych Akademii Medycznej w Bydgoszczy. Dzięki jego staraniom Bydgoszcz stała się jednym z czołowych ośrodków kardiologicznych i nefrologicznych w Polsce.
Czesław Nieduszyński	1879	1953	Od 1926 r. w Bydgoszczy. Sędzia Sądu Okręgowego, adwokat i notariusz. Radny miejski oraz prezes bydgoskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Rozwijał turystykę kwalifikowaną, wiceprezes Związku Popierania Turystyki. Od 1951 r. prezes Zarządu Okręgu PTTK. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie.
Zofia Nowicka-Turwid	1914	1996	Dziennikarka, działaczka kultury. Pracowała w redakcjach pism „Arkona” i „Pomorze”. Autorka reportaży społecznych oraz obyczajowych, w tym z podróży po Europie. Kronikarka i animatorka życia kulturalnego Bydgoszczy. Współzałożycielka oraz długoletni sekretarz Bydgoskiego Informatora Kulturalnego. Odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Wojciech Nowacki	1958	2021	Radny miejski, wiceprezydent miasta (2002-2010), założyciel oraz redaktor naczelny portalu bydgoszcz24.pl.
Bronisław Zygfryd Nowicki	1907	1981	Artysta malarz, zajmował się grafiką użytkową oraz wystawienniczą. We wrześniu 1939 r. walczył w obronie Warszawy. Więzień oflagów. Od 1946 r. w Bydgoszczy. Działacz BTN oraz TMMB. Twórca wielu plakatów imprez kulturalnych, projektował tablice pamięci (m.in. dla parafii NSPJ oraz Leona Wyczółkowskiego w Gościeradzu). Honorowy członek TMMB (1981). Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie.
Konrad Pałubicki	1910	1992	Od 1918 r. z przerwami w Bydgoszczy. Ukończył studia muzyczne w 1937 r. Współtwórca Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia oraz Pomorskiej Orkiestry Symfonicznej. Kompozytor Hejnału Bydgoskiego (1946) oraz licznych dzieł symfonicznych, instrumentalnych i pieśni. Nauczał teorii muzyki oraz kompozycji. Hejnał bydgoski jest codziennie odtwarzany z wieży kościoła Klarysek.
Jan Piechocki	1899	1978	Polonista oraz germanista gimnazjalny. Od 1928 r. w Bydgoszczy, gdzie był nauczycielem w gimnazjum. Po wojnie inspektor szkolny, dziennikarz, kierownik działu kulturalnego Ilustrowanego Kuriera Polskiego. Autor licznych recenzji teatralnych. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie.
Władysław Piórek	1852	1926	Od 1885 r. w Bydgoszczy. Lekarz miejski, członek oraz działacz Towarzystwa Przemysłowego oraz Stowarzyszenia Kupców Polskich. Współtwórca T.G. Sokół, działacz Czytelni Ludowych oraz Towarzystwa Lekarskiego. Organizator Miejskiej Kasy Chorych. W 1926 r. został pierwszym polskim Honorowym Obywatelem Bydgoszczy. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie. Tablica pamięci znajduje się na kamienicy przy ul. Focha 22.
Tadeusz Piziewicz	1895	1996	Prawnik, stulatek. W czasie I wojny światowej oficer c. k. Obrony Krajowej, kapitan piechoty Wojska Polskiego. Oficer PW 59 pp w Inowrocławiu (od 6 maja 1926), przeniesiony do rezerwy 31 sierpnia 1926. Od 1938 r. w Bydgoszczy. Po wojnie pracownik, a następnie kierownik Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Autor wydanych w 2019 wspomnień „Od Lwowa do Bydgoszczy. Wspomnienia”.
Zdzisław Polsakiewicz	1928	1974	W czasie okupacji w Warszawie, jako harcerz walczył w Powstaniu Warszawskim. Pisarz oraz dziennikarz, pracował m.in. w redakcjach „Gazety Pomorskiej” oraz „Faktów i Myśli”. Publikował w wielu pismach, współpracował z bydgoską Rozgłośnią Polskiego Radia. Wydał tomiki poetyckie „Milczenie i czas”, „Na pamięć”.
Leon Posłuszny	1882	1947	Księgarz. Od 1915 r. w Bydgoszczy. Założył i prowadził wraz z żoną „Księgarnię Bydgoską” przy ul. Niedźwiedzia 6. Prezes T.G. „Sokół”, radny miejski, decernent Teatru Polskiego oraz opiekun Straży Pożarnej. Współwydawca (z L. Kronenbergiem) czasopisma „Nowe Tory”. Opracował pierwszą polską książkę adresową Bydgoszczy. Patron ulicy na osiedlu Niepodległości w Fordonie.
Bronisław Potocki	1868	1926	Adwokat, notariusz. Od 1920 r. w Bydgoszczy. Sekretarz Komitetu Obywatelskiego dla Bezrobotnych, opiekun Internatu Kresowego. Założyciel Cywilnej Szkoły Mechaników Lotniczych, zbudował internat dla uczniów tej szkoły za własne fundusze. Po jego śmierci powstała fundacja im. dra B. Potockiego, która wspierała rodziny poległych lotników. Patron ulicy na Górzyskowie.
Izabela Romanowska	1902	1986	Dr nauk lekarskich. Organizowała poradnie przeciwgruźlicze, współorganizowała oddział bydgoski Polskiego Towarzystwa Fizjopneumologicznego oraz komitet do zwalczania gruźlicy. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie.
Wojciech Rzeźniacki	1890	1954	Od 1934 r. w Bydgoszczy. Organizator turystyki, kierownik referatu turystyki przy Zarządzie Miejskim. Tłumacz (znał biegle 7 języków) oraz dziennikarz. Kierownik Zarządu Popierania Turystyki. Autor artykułów i książek o Bydgoszczy, „Małej Encyklopedii Turystycznej” (1938), przewodnika „Bydgoszcz i okolice” (1952), „Bydgoszcz jako ośrodek turystyczny”. Patron ulicy na osiedlu Bohaterów w Fordonie.
Tadeusz Skarbek-Malczewski	1873	1929	Ksiądz. Od 1921 r. w Bydgoszczy. Proboszcz parafii farnej, dziekan i prałat Jego Świątobliwości Piusa XI. Przeprowadził remont fary oraz renowację obrazu Matki Bożej z różą. Dokonał remontu kościoła Klarysek, zbudował kościół na Siernieczku oraz kaplicę w Internacie Kresowym. Założył Dom Katolicki przy ul. Grodzkiej 1. Dokonał konsekracji kościoła Garnizonowego. Pomagał w budowie bazyliki św. Wincentego à Paulo. Postawił liczne krzyże oraz figury maryjne. Prezes Towarzystwa Opieki nad Niewidomymi. Patron ulicy na Starym Mieście.
Ludwik Sosnowski	1860	1943	Rzemieślnik. Od 1885 r. w Bydgoszczy. Członek cechu blacharzy. Prezes Towarzystwa Przemysłowego w latach 1897–1932. Sokół oraz chórzysta, współtwórca Domu Polskiego. Członek Polskiej Rady Ludowej (1918–1920), radny miejski. Zmarł w domu starców przy ul. Grudziądzkiej. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie.
Maria Suszyńska-Bartman	1906	1991	Pisarka, debiutowała w 1938 r. wierszem „Romans”. Więzień obozów koncentracyjnych Stutthof oraz Bergen-Belsen. Wkrótce po II wojnie światowej wydała wspomnienia obozowe „Nieświęte męczennice” (1971). Od 1976 r. w Bydgoszczy. Wspomnienia z dzieciństwa na Kujawach wydała pt. „Księga z Pięciu Wzgórz” (1976) oraz „Pożegnanie z Pięcioma Wzgórzami” (1986).
Józef Święcicki	1859	1913	Urodził się w Bydgoszczy. Budowniczy, szachista, autor „Przewodnika po Bydgoszczy” (1909), autor sztuk teatralnych. Jego twórczość architektoniczna osadzona w nurcie historyzmu jest reprezentatywna dla zjawisk występujących w architekturze Bydgoszczy w latach 80. i 90. XIX w. Trzy znane dzieła to: kamienica przy ul. Gdańskiej 63, hotel „Pod Orłem” oraz kamienica narożna przy pl. Wolności 1. Wystawił ponad 50 kamienic w Śródmieściu Bydgoszczy.
Kazimierz Szulisławski	1893	1978	Leśnik, przyjaciel Leona Wyczółkowskiego. W 1948 r. przekazał bydgoskiemu Muzeum Miejskiemu około 100 prac artysty. Od 1950 r. w Bydgoszczy, przez 11 lat Wojewódzki Konserwator Przyrody. Inicjator założenia Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia oraz Ogrodu Botanicznego w Myślęcinku.
Małgorzata Szułczyńska	1957	2003	Zajmowała się dokumentalistyką oraz krytyką literacką. Poetka, autorka zbiorów wierszy „Gra w kości”, „Rękojeść róży”, „Lustra”, „Wpisani w biel”, „Według Abelarda”, biografii Haliny Poświatowskiej „Nie popełniłam zdrady” oraz poematu „Aether”. Tablica pamięci znajduje się na kamienicy przy ul. Świętej Trójcy 25.
Idzi Świtała	1877	1928	Wszechstronnie wykształcony (medycyna, teologia, ekonomia, prawo, dziennikarstwo). Poseł do Izby Deputowanych Sejmu Pruskiego, aktywnie występował w obronie praw Polaków. Za działalność społeczną Rada Miejska nadała mu tytuł honorowego radcy. Patron stadionu przy ul. Nakielskiej.
Jan Teska	1876	1945	Założyciel oraz wydawca „Dziennika Bydgoskiego” (1907). Sekretarz Rady Ludowej, prezes T.G. „Sokół” oraz Związku Dziennikarzy. W czasie okupacji przebywał w Warszawie, gdzie angażował się w walkę podziemną. Patron ulicy na osiedlu Przylesie w Fordonie. Na budynku, w którym była redakcja „Dziennika Bydgoskiego” przy ul. Jana Kazimierza 5 znajduje się tablica pamięci.
Roman Träger	1923	1987	W czasie II wojny światowej pracownik wywiadu wojskowego, zlokalizował miejsce produkcji rakiet V1 i V2 w Peenemünde. Dzięki jego meldunkom oraz planom przekazywanym przez ojca do Warszawy, lotnictwo alianckie zbombardowało fabrykę. Od 1948 r. w Bydgoszczy, pracownik „Telfy” oraz innych zakładów, konstruktor i racjonalizator w dziedzinie teletechniki. Jego nazwisko znajduje się na tablicy przy Wełnianym Rynku 10.
Stefania Tuchołkowa	1874	1924	Pisarka, autorka popularnych powieści obyczajowych i historycznych, takich jak „Demon gry” oraz „Dziewica Orleańska”. Tłumaczka literatury francuskiej, publicystka oraz redaktorka „Dziennika Bydgoskiego”. Radna, działaczka ruchu narodowego oraz kobiecego. Patron ulicy na osiedlu Niepodległości w Fordonie.
Marian Turwid	1905	1987	Właściwe nazwisko: Kaczmarek. Artysta malarz oraz pisarz, specjalizował się w pejzażu oraz portrecie. Od 1931 r. w Bydgoszczy. Założyciel oraz pierwszy dyrektor Liceum Sztuk Plastycznych, a także pisma kulturalnego „Arkona”. Współtwórca czasopisma „Pomorze”. Autor zbiorów wierszy, powieści, esejów, recenzji i felietonów. Patron skweru na Sielance.
Zygmunt Urbanyj	1872	1937	Od 1920 r. w Bydgoszczy. Pedagog w Konserwatorium Muzycznym Wilhelma von Winterfelda, współzałożyciel Towarzystwa Muzycznego. Nauczyciel śpiewu oraz muzyki w seminariach nauczycielskich. Dyrygent zespołów koncertowych oraz orkiestr wojskowych, kompozytor. Krytyk muzyczny współpracujący z „Dziennikiem Bydgoskim”.
Melchior Wierzbicki	1867	1925	Od 1897 r. w Bydgoszczy, adwokat. Organizował obronę polskich działaczy społecznych oraz niepodległościowych przed sądami pruskimi. Wspierał finansowo kolonie dla dzieci polskich. 19 stycznia 1920 r. przejął od Niemców Bydgoszcz oraz okręg nadnotecki jako przedstawiciel rządu II RP. Animator życia gospodarczego oraz kulturalnego w wyzwolonym mieście. Patron ulicy na Starym Mieście.

---

Oceń: Cmentarz Nowofarny w Bydgoszczy

---