Bartłomiej z Bydgoszczy

---

Życiorys

Bartłomiej z Bydgoszczy, pamiętany jako postać wyrazista, urodził się około 1480 roku w Bydgoszczy, prawdopodobnie w rodzinie zamożnych mieszkańców tego miasta. Przy chrzcie świętym otrzymał imię Stanisław, które później zmienił po wstąpieniu do zakonu bernardynów, przyjmując miano Bartłomieja lub Bartosława. Edukację rozpoczął na Akademii Krakowskiej, gdzie w 1505 roku uzyskał tytuł bakałarza na wydziale artystycznym.

Jego życie przez wiele lat związane było z Bydgoszczą, gdzie pełnił funkcję kaznodziei w klasztorze bernardynów oraz dbał o bibliotekę klasztorną. Bartłomiej odwiedzał również inne konwenty, takie jak te w Kole, Samborze, a ostatecznie w Poznaniu. W latach 1518–1524 był gwardianem bydgoskiego klasztoru. Do jego zasług należy bycie jednym z wykładowców studium filozoficznego, które powstało przy bydgoskim konwencie w 1530 roku oraz kierowanie nowicjatem. Bartłomiej zyskał zaufanie znanych prowincjałów bernardyńskich, takich jak Jan Szklarek i Rafał z Proszowic.

W swoich działaniach Bartłomiej dowiódł, że był osobą wysoce wykształconą, z dużymi zainteresowaniami. W okresie 1500–1502 zrealizował ambitny projekt, polegający na stworzeniu wielkiego kopiarza, w którym zgromadził dokumenty takie jak bulli, dekrety, konstytucje oraz przywileje. Sporządził również kilka manuskryptów dotyczących historii zakonu bernardynów, a w 1522 roku przetłumaczył na język polski reguły Trzeciego Zakonu św. Franciszka.

Jednak jego największymi osiągnięciami są dwa słowniki, które stanowią nieocenione źródło wiedzy dla badaczy języka polskiego. Od 1999 do 2019 roku wydawano je w polsko-łacińskiej wersji. Pierwszy z nich, łacińsko-polski, ukończony w 1532 roku, zawierał 4272 polskie wyrazy i był rozwinięciem wcześniejszych prac Tucholczyka, Murmeliusza oraz Mymera, co podkreśla jego znaczenie w zakresie bogactwa polskiego słownictwa. Ostatnie badania potwierdziły dużą wartość oryginalności tego dzieła.

Drugim dziełem Bartłomieja, powstałym w 1544 roku, są polskie wyrazy, które dodał na marginesie słownika „Vocabularis breviloquus” autorstwa Jana Reuchlina z 1488 roku. Liczba uzupełnionych polskich słów przekracza dwa razy liczbę zawartą w wcześniejszym słowniku, przekraczając 11 tysięcy wyrazów. Warto zauważyć, że wyrazy te nawiązują do północnopolskiego dialektu, co jest zgodne z miejscem pochodzenia Bartłomieja. Oprócz tego, w swojej pracy autor zawarł również objaśnienia terminów gramatycznych, które są jednymi z najstarszych zapisów dotyczących gramatyki języka polskiego.

Pomimo tego, że w tamtych czasach Bartłomiej był posądzany o chełpliwość i chęć zdobycia rozgłosu, w swoich pracach wyrażał inną intencję. Napisał w inkunabule:

„Ja brat Bartłomiej z Bydgoszczy, Minoryta, nie jestem i nigdy nie byłem człowiekiem lubiącym się chełpić swoją pracą, człowiekiem, który by podejmował trud pisarski dla zdobycia rozgłosu, czy próżnej chwały (jak mnie o to różni ludzie obwiniają), lecz pracowałem dla dobra Rzeczypospolitej i dla pomnożenia chwały Bożej, 1544 r.”

Znaczenie

Odkrycie naukowej działalności Bartłomieja miało miejsce dopiero w końcowych latach XIX wieku. Wówczas to Bolesław Erzepki odnalazł, zbadał oraz wydał jego łacińsko-polski słownik z 1532 roku. To przełomowe wydarzenie przyczyniło się do większego zainteresowania jego twórczością. Szczegółowe informacje o życiu oraz działalności tego wybitnego bernardyna zebrane i opublikowane zostały przez księdza Kamila Kantaka, który z pasją badał zasługi Bartłomieja.

Warto zaznaczyć, że znaczenie dzieł Bartłomieja dla historii języka polskiego jest niezwykle istotne. Wynika ono nie tylko z zagregowania znacznej liczby słów polskich, zarówno współczesnych, jak i archaicznych, ale również z jego dążeń do ustanowienia zasady polskiej ortografii. Jego prace są cytowane praktycznie w każdej naukowej publikacji, która traktuje o historii języka polskiego, co świadczy o jego ogromnym wpływie i znaczeniu w tej dziedzinie.

Dzieła

Oto przykłady wybitnych dzieł Bartłomieja z Bydgoszczy, które przyczyniły się do rozwoju myśli franciszkańskiej oraz kultury literackiej w okresie jego działalności:

• Konstytucje, przywileje i inne pisma dotyczące zakonu św. Franciszka, 1502,
• Expositio regulae fratrum minorum, 1510,
• Exhortationes… i reguły franciszkanów, 1520,
• Vocabularius ex Calepino, breuiloquo et mamotrecto…, 1532 (rękopis w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu).

Literatura uzupełniająca

W literaturze przedmiotu warto zwrócić uwagę na dzieło autorstwa Stefana Wierczyńskiego. Zawiera ono cenne informacje, które można znaleźć w Polskim Słowniku Biograficznym. Publikacja ta została wydana w Krakowie przez Polską Akademię Umiejętności jako Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa w 1935 roku. Na stronie 315 można znaleźć istotne odniesienia do tematu.

Warto również wspomnieć, że dzieło to doczekało się reprintu, który został wydany przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich w Krakowie w 1989 roku. Wydanie to jest dostępne pod numerem ISBN 83-04-03484-0.

---

Oceń: Bartłomiej z Bydgoszczy

---