Instytuty Rolnicze w Bydgoszczy

---

Położenie

Obiekt Instytutów Rolniczych w Bydgoszczy zlokalizowany jest w wschodniej częściŚródmieścia Bydgoszczy, na rozległym kwadracie o powierzchni 7,5 ha. Teren ten jest otoczony od północy oraz zachodu placem Weyssenhoffa i wychodzącymi z niego ulicami: al. Ossolińskich oraz ul. Powstańców Wlkp. Od południa graniczy z ulicą Szymanowskiego, natomiast od strony wschodniej sąsiaduje z terenem biblioteki UKW.

Kompleks jest podzielony funkcjonalnie oraz kompozycyjnie na dwie główne części: zachodnią, gdzie mieszczą się budynki Instytutu, oraz wschodnią, zajmującą powierzchnię 5 ha, która przeznaczona jest na pola wegetacyjne. W zachodniej części obszaru przewidziano zabudowę obrzeżną, która wzdłuż ulic prezentuje spójną architekturę. Główny gmach, dominujący w tym zespole, zamyka od wschodu plac Weyssenhoffa, usytuowany na osi widokowej al. Mickiewicza.

Znajdujący się po wschodniej stronie al. Ossolińskich jest budynek jednego z instytutów oraz dwa domy mieszkalne, a dwa pozostałe obiekty ulokowane są w południowej pierzei ul. Powstańców Wielkopolskich. W sąsiedztwie tego kompleksu można odnaleźć Bazylikę św. Wincentego à Paulo, co dodatkowo wzbogaca kulturową wartość tej lokalizacji.

Ulice otaczające ten zespół architektoniczny, w tym al. Ossolińskich, pl. Weyssenhoffa oraz ul. Powstańców Wlkp., zostały wytyczone na krótko przed rozpoczęciem budowy Instytutu. Tworzą one z obiektem zespół urbanistyczny, który odznacza się wysokimi walorami kompozycyjnymi. Głęboko w obrębie parceli zrealizowano także budynki pomocnicze, takie jak obiekty inwentarskie, szklarnie oraz stodoła.

Cały teren Instytutu jest ogrodzony na stronach ulic żeliwnym ogrodzeniem osadzonym na ceglanej podmurówce, któremu towarzyszą bramy i furtki. Wnętrze obiektu zaprojektowano z brukowymi dojazdami do różnych budynków, a także z żwirowymi ścieżkami pieszymi o naturalnym przebiegu, które wiodą wśród zieleni i dodają uroku tej przestrzeni.

Zabytki

W 1992 roku do rejestru zabytków zostały wpisane różnorodne budynki, które tworzą imponujący kompleks historyczny w tym regionie. Wśród nich wyróżniają się następujące obiekty:

• budynek główny – plac Weyssenhoffa 11,
• dom mieszkalny, al. Ossolińskich 4/6,
• dom mieszkalny, al. Ossolińskich 8/10,
• budynek Instytutu Agrochemii i Bakteriologii, al. Ossolińskich 12,
• budynek Instytutu Buraka, ul. Powstańców Wielkopolskich 2,
• dom mieszkalny, ul. Powstańców Wielkopolskich 4,
• budynek administracyjny,
• budynek rzeźni,
• teren z drzewostanem, nr rej.: A/709 z 20 maja 1992 roku.

Te obiekty stanowią istotną część dziedzictwa kulturowego i są świadkami historii regionu, a ich zachowanie jest kluczowe dla przyszłych pokoleń.

Historia

Okres pruski 1906-1920

Utworzenie Instytutów Rolniczych w Bydgoszczy to efekt długoletnich działań lokalnych władz, które dążyły do powołania w mieście wyższej uczelni uniwersyteckiej. Już w 1873 roku, z okazji setnej rocznicy przyłączenia Obwodu Nadnoteckiego do Prus, magistrat skierował do rządu w Berlinie petycję w tej sprawie, jednak władze odmówiły, tłumacząc to niewystarczającą liczbą absolwentów szkół średnich. Kolejne starania, które miały miejsce w 1886 roku, również nie przyniosły rezultatów, mimo użycia argumentów związanych z potrzebą germanizacji regionu.

Władze Bydgoszczy ponownie wznowiły swoje próby 26 sierpnia 1902 roku. Już wtedy postanowiono o utworzeniu wyższych uczelni w Gdańsku i Poznaniu, co sprzyjało ich ambicjom. Władze pruskie dostrzegły potrzebę utworzenia instytutu badawczego zajmującego się produkcją rolniczą w Bydgoszczy, biorąc pod uwagę jej rolniczy potencjał. W tym kontekście istotne było, że podobne instytucje w Królewcu, Wrocławiu, oraz Berlinie były zbyt oddalone, co uniemożliwiało prowadzenie badań.

Ostateczna decyzja o utworzeniu instytutów badawczych w Bydgoszczy zapadła w październiku 1902 roku, a ich celem miało być szkolenie rolników, nauczycieli oraz kadry administracyjnej. Wkrótce po tym rozpoczęto budowę gmachów, które miały stać się siedzibą instytutów. Konferencja z udziałem przedstawicieli ministerstw pozwoliła na ustalenie niezbędnych zasobów infrastrukturalnych, takich jak woda oraz gaz. Miasto zobowiązało się oddać teren pod budowę oraz wytyczyć nowe ulice, w tym Hohenzollernstrasse i Bülow Platz, obecne al. Ossolińskich i plac Weyssenhoffa.

Początek roku 1903 przyniósł projekt budowy trzech głównych obiektów instytutu, które obejmowały między innymi właśnie Instytuty Patologii Roślin i Melioracji, Hygeny Zwierząt oraz Rolniczo-Chemicznego i Bakteriologicznego. Na terenie zrealizowano także dodatkowe obiekty wspierające działalność instytutu. Prace budowlane ruszyły w kwietniu 1903, a część budynków oddano do użytku na wiosnę 1906 roku. Oficjalne otwarcie placówki miało miejsce 11 czerwca 1906 roku, a kierownictwo instytutu objął profesor dr Gerlach.

Pierwotna nazwa instytutu brzmiała Landwirtschaftliche Versuchs und Forschunganstallten, jednak we wrześniu 1906 roku zmieniono ją na Kaiser Wilhelms Instituts für Landwirtschaft zu Bromberg. Instytut był powiązany z towarzystwem naukowym Kaiser-Wilhelm Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften. Do jego zadań należały badania naukowe, doradztwo oraz organizacja prac badawczych.

W roku 1906 rozpoczęto systematyczne badania, a już w 1908 roku zaprezentowano pierwsze wyniki, publikując je w cyklicznych zeszytach „Mittelungen des Kaiser Wilhelms Instituts für Landwirtschaft zu Bromberg”. Osiągnięcia naukowe bydgoskich instytutów obejmowały między innymi badania nad wirusem ziemniaczanego oraz metody zwalczania gruźlicy bydła. Dodatkowo instytut prowadził praktyczne kursy oraz wykłady, by efekty swoich badań były wdrażane w rolnictwie. Wśród znaczących postaci pracujących w instytucie był prof. dr Max Gerlach.

Chociaż prace z 1913 roku przewidywały dalszy rozwój instytutu na przeciwległej stronie alei Ossolińskich, wybuch I wojny światowej wstrzymał te plany. Końcem wojny, z uwagi na zmiany polityczne, przeniesiono część działalności instytutów do Frankfurtu nad Odrą, co jednak nie przerwało ich działalności w Bydgoszczy.

Okres międzywojenny 1920–1939

Intensywny rozwój instytutu nastąpił po 1920 roku, kiedy to Bydgoszcz włączona została do odrodzonej Polski. Instytut funkcjonował jako Państwowy Instytut Naukowo-Rolniczy do 1927 roku, kiedy to stał się częścią Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Mimo że kontynuował prace badawcze poprzednika, zmiany administracyjne oraz konkurencja z bardziej rozwiniętym Poznaniem znacząco wpłynęły na samodzielność instytutu.

Do 1939 roku w instytucie działały różne wydziały zajmujące się między innymi chemią rolną, chorobami roślin oraz melioracją. Do ważniejszych osiągnięć międzywojennych należały badania nad rakiem ziemniaczanym i wdrażanie nowoczesnych technik hodowli roślin. Dyrektorem w latach 1921-1924 był prof. Kazimierz Bassalik, który zainicjował działalność oddziału Polskiego Towarzystwa Przyrodników w Bydgoszczy. Dodatkowo, do 1939 roku w instytucie pracował prof. Włodzimierz Kulmatycki, jeden z pierwszych specjalistów w Polsce zajmujących się ichtiologią.

W latach 1920-1922 w murach instytutu funkcjonowała Akademia Rolnicza, która mimo trudności, związanych z lokalizacją, przyciągnęła uznanych wykładowców i dawała nadzieje na rozwój. Niestety konflikty związane z zarządzaniem obiektami oraz niedocenianie jej znaczenia przez władze miasta doprowadziły do przeniesienia Akademii do Cieszyna.

Okres okupacji niemieckiej 1939–1945

Podczas II wojny światowej instytut kontynuował swoje działania badawcze, mimo znacznych strat ludzkich. W wyniku masowych egzekucji wielu pracowników zginęło, w tym dyrektor prof. Włodzimierz Kulmatycki.

Okres powojenny po 1945 roku

Po zakończeniu wojny instytut wznowił działalność jako oddział PINGW w Puławach. W latach 1945-1950 rozwijał się w różnych kierunkach, obejmując ponownie działalność instytutów związanych z hodowlą roślin, agrochemią, chorobami roślin, a także melioracją. W 1950 roku zlikwidowano Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego, tworząc instytuty o węższej specjalności. W tym okresie powstały nowe oddziały instytutów, a ich działalność skoncentrowała się na badań nad uprawami, nawożeniem oraz technologią rolną.

W latach 80. XX wieku zrealizowano nową infrastrukturę, a w 1996 roku struktura organizacyjna bydgoskich oddziałów instytutów wyglądała następująco: Oddział Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Państwowy Instytut Weterynaryjny oraz wszystkie inne wspierające jednostki. Z czasem budynki instytutu zaczęły być przekształcane na potrzeby Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, co zaowocowało ich modernizacją i rozwojem edukacyjnym. Część tych obiektów, zlokalizowanych przy pl. Weyssenhoffa, stała się siedzibą dla różnych wydziałów uniwersyteckich, umacniając tamtejszą tradycję naukową.

Architektura

Budynki zespołu Instytutów Rolniczych zlokalizowane w Bydgoszczy łączą elementy pruskiego stylu narodowego z nowoczesnymi trendami, co czyni je interesującym obiektem architektonicznym. Dominującym stylem w tej eklektycznej zabudowie są różnorodne detale nawiązujące do historyzmu malowniczego oraz secesji, które pojawiły się w architekturze na początku XX wieku.

Wszystkie obiekty tego kompleksu są podpiwniczone, a ich piętrowe bryły kryją się pod wielospadowymi dachami. Struktura budynków została podzielona licznymi ryzalitami, wykuszami oraz wieżyczkami. W elewacjach użyto kontrastujących elementów, takich jak czerwona cegła zestawiona z jasnym tynkiem. Starannie zaprojektowane wnętrza są dostosowane do nowoczesnych standardów, co dobrze wpisuje się w architektoniczne założenia tych obiektów.

Ze względu na grunt ilasty, budowle powstały na fundamentach z ubijanego betonu wzmocnionego odpowiednimi szynami. Na cokole głównego budynku widnieją płytki ze śląskiego granitu, natomiast pozostałych obiektów z betonu. Dachy pokryto ceramiczną dachówką mniszką, a ich hełmy oraz opierzenia wykonano z blach cynkowych oraz lokalnie pozyskiwanej miedzi. W piwnicach zastosowano stropy ceglane ułożone w łuku odcinkowym, powyżej których znajdują się stropy płaskie Ackermanna oraz drewniane w poddaszach i mieszkaniach. Prace konserwatorskie, które miały miejsce w latach 2013–2015, były ukierunkowane na maksymalne zachowanie oryginalnych detali architektonicznych, w tym cegieł i sztukaterii. Ostatni budynek, mieszczący się pod adresem ul. Powstańców Wielkopolskich 2, przeszedł renowację w 2020 roku.

Budynek główny – pl. Weyssenhoffa 11

Centralnie usytuowany budynek główny, zlokalizowany przy placu Weyssenhoffa, jest największym obiektem całego zespołu. Pierwotnie spełniał funkcje administracyjne oraz reprezentacyjne, a obecnie mieści Instytuty Patologii Roślin i Melioracji. Jego bryła, rozczłonkowana przez ryzalit środkowy oraz dwa skrajne, wieńczy wysoko postawiony dach z wieżyczkami o baniastych hełmach. Z uwagi na planowaną aranżację terenów wokół Instytutu, środkowa wieża została przekształcona w taras widokowy. Elewacja frontowa odznacza się symetrią, zaś tylną cechuje asymetryczność.

W centralnym ryzalicie fasady frontowej znajdują się oryginalne dębowe drzwi główne, ozdobione owalnym nadświetlem z kryształowymi szybami. Na szczycie umieszczono neobarokowy kartusz, nawiązujący do tematyki rolnictwa, w którego skład wchodzi ul z pszczołą oraz narzędzia takie jak szpadel, motyka i pług, otoczone rogami obfitości z owocami.

Podziemia budynku zawierały kotłownię, magazyny szkła i chemikaliów, skład węgla oraz mieszkanie służby. Parter zajmowały pomieszczenia reprezentacyjne, m.in. centralny hall ze schodami, gabinet dyrektora, biblioteka oraz laboratoria. Na piętrze znajdowały się sale wykładowe mogące pomieścić różną liczbę osób oraz pomieszczenia techniczne. Piętro wyposażono w pokój konferencyjny oraz stację meteorologiczną. W poddaszu usytuowano pracownię fotograficzną oraz mieszkania dla asystentów. Oranżerię ozdabia kuta balustrada klatki schodowej z liśćmi akantu oraz barwne lastrykowe posadzki. Koszt budowy budynku wyniósł 212 tys. marek.

Budynek Instytutu – ul. Powstańców Wielkopolskich 2

Ten obiekt był pierwotnie siedzibą Instytutu Higieny Zwierząt, który jadł się zwalczaniem epidemii wśród zwierząt oraz kształceniem weterynarzy i rolników. Budynek odznacza się harmonijną formą oraz malownicza fasadą. Półkolisty tylny ryzalit klatki schodowej przypominający kształtem basztę, dodaje mu uroku. W piwnicach zlokalizowane były mieszkania dla służby oraz kotłownia, a także miejsce dla drobnych zwierząt oraz specjalistyczne laboratoria.

Na parterze obiektu zorganizowano salę wykładową, laboratoria chemiczne, kuchnię oraz pomieszczenia sanitarno-higieniczne. Piętro przeznaczone zostało na bibliotekę, preparaturę, a także mieszkania asystentów. Na poddaszu ulokowane zostały magazyny. Ciekawym detalem projekty pozostają schody z kutą balustradą o neobarokowych zdobieniach. Koszt budowy tego budynku osiągnął 112 tys. marek.

Budynek Instytutu – al. Ossolińskich 12

W tym miejscu mieścił się Instytut Rolniczo-Chemiczny i Bakteriologiczny, którego zadaniem było badanie jakości pasz oraz nawożenia-roślin. Architektura tego obiektu, stanowiąca masywną bryłę, odznacza się oszczędnym detalem oraz brakiem rozczłonkowania. Dół zajmowały kotłownie, magazyny oraz zmywalnie. Na parterze posiadał on wszystkie pomieszczenia administracyjne Instytutu wraz z laboratoriami. Piętro zajmowały sale wykładowe oraz różne pracownie badawcze.

Na poddaszu ulokowano mieszkania asystentów oraz dodatkowe magazyny. Wewnątrz obić zachowały się dekoracyjne elementy klatki schodowej, która wita gości mozaikową posadzką z datą budowy „1904–1905”.

Domy mieszkalne

W obrębie kompleksu zbudowano trzy domy mieszkalne, z czego dwa pierwsze, zlokalizowane przy al. Ossolińskich (nr 4/6 oraz 8/10) były przeznaczone dla wyższych urzędników, natomiast trzeci, przy ulicy Powstańców Wlkp. nr 4, stanowił siedzibę głównego ogrodnika oraz księgowego. Mieszkania dysponują trzema poziomami; z czasem dokonano ich podziału na mniejsze lokum. Każdy z budynków mieszkalnych zaliczany jest do podpiwniczonych, piętrowych z użytkowym poddaszem i dużymi, wielospadowymi dachami. W bryłach zastosowano wykusze oraz balkony, co dodało malowniczości. Elewacje, zgodne z secesyjnym stylem, wyróżniają się dwubarwnością, tworząc efekt cegły i tynku.

W 2021 roku przeprowadzono remont budynku nr 4/6.

Inne budynki

W głębi dziedzińca znajdują się budynki, w których przetrzymywano zwierzęta hodowlane. Obiekty te ofiarowano zwierzętom chorym i zdrowym, pozostającymi pod nadzorem Instytutu Higieny Zwierząt. Mimo przekształcenia funkcji, ich bryły, układ wnętrz oraz elewacje zachowały wiele cech oryginalności. Podobnie jak inne budynki w kompleksie, ich architektura jest oszczędna, lecz zachowuje spójność z całością.

Na terenie Instytutu usytuowane są również dwie szklarnie. Większa, zlokalizowana centralnie, podległa była Instytutowi Rolniczo-Chemicznemu i Bakteriologicznemu, natomiast mniejsza – Instytutowi Patologii Roślin. Wyposażono je w szyny kolejki, umożliwiające transport donic.

Ogrodzenie

Cały kompleks otoczony jest płotem o długości 392 metrów, który wyposażony jest w trzy bramy i sześć furt. Ogrodzenie, które wywodzi się z podmurówki z cegły, ozdobione jest kutą kratą, z licznymi motywami zdobniczymi. Krata umieszczona na wysokości budynków mieszkalnych w al. Ossolińskich ma najciekawsze formy secesyjne. Ogrodzenie, w dużej mierze zachowane w dobrym stanie, wymaga jedynie drobnych poprawek w miejscu przekształconym podczas modyfikacji układu ulicy.

Pola doświadczalne

Pola doświadczalne usytuowane w wschodniej części kompleksu obejmują brukowe drogi dojazdowe oraz ścieżki. Wprowadzono tam zieleń, której elementy harmonijnie łączą się z architekturą budynków, zapewniając miejsca dla różnorodnych gatunków drzew i krzewów takich jak dęby, buki oraz kasztanowce, co podkreśla estetykę całego kompleksu.

---

Oceń: Instytuty Rolnicze w Bydgoszczy

---