Pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego w Bydgoszczy

---

Okoliczności powstania

W związku z milowym jubileuszem Chrztu Polski w 1966 roku, ówczesne władze socjalistyczne podjęły decyzję o organizacji świąt upamiętniających tysiąclecie polskiego państwa. Celem tych obchodów było zdominowanie religijnych uroczystości związanych z tą rocznicą. Na terenie byłego województwa bydgoskiego, jednym z kluczowych punktów programu, obok budowy szkół zwanych „tysiąclatkami”, było również wzniesienie pomnika ku czci tej ważnej rocznicy.

Projekt budowli powierzono miejscowemu twórcy, Stanisławowi Lejkowskiemu, który wprowadził do swojego dzieła elementy symboliczne. Wartościowe były także pierwotne założenia, które jednak znacznie różniły się od finalnej wersji monumentu. W pierwotnym planie pomnik otaczałyby ze dwóch stron schody, na których płaskorzeźbach ukazana zostałaby historia Polski, zaczynająca się od chrztu, a kończąca na roku 1967. Trójnóg miał stanowić centralny symbol gniazda, związanym z legendą o Lechu, Czechu i Rusie, a całość nawiązywała do bogatej tradycji polskiej kultury.

Planowano ponadto, aby całość była otoczona starannie zaaranżowaną zielenią miejską, co miało dodać uroku całemu założeniu. Niemniej jednak, władze zrezygnowały z licznych odniesień do katolickiego ducha oraz pożądanej formy orła, co stało się jednym z powodów modyfikacji pierwotnego pomysłu. Dodatkowo, ze względów terenowych pomnik nie mógł zostać otoczony zakładanymi schodami. Pomimo tych ograniczeń, projekt pozostał w mocy, co zaowocowało budową jego kluczowej części: żelbetowego trójnogu, stanowiącego serce całej konstrukcji.

Obiekt ten został wzbogacony o płaskorzeźby autorstwa Eweliny Szczech-Siwickiej oraz Henryka Siwickiego. Budowa pomnika miała charakter społecznej inicjatywy, a jego odsłonięcie miało miejsce w jednym z najważniejszych świąt PRL – 22 lipca. Uroczystości dokonał ówczesny I Sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR, Tadeusz Ludwikowski, co nadało temu przedsięwzięciu dodatkowy wymiar polityczny i społeczny.

Opis

Pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego w Bydgoszczy to unikalna konstrukcja, która wyróżnia się ekspresyjnym kształtem. Jego forma składa się z trzech nóg, które schodzą się w 2/3 wysokości, aby tworzyć imponujący wieniec, a następnie rozchodzą się w formie trzech ramion. Wykonanie pomnika z żelbetu z elementami szalunku nadaje mu niepowtarzalny charakter.

Centralnym aspektem pomnika jest wieniec, który w pierwotnej koncepcji miał symbolizować gniazdo orła, co podkreśla jego znaczenie. Ściany wieńca są łukowato wygięte i pokryte metalem, co dodaje mu nowoczesnego wyrazu. Na środku każdego boku umieszczono tarcze, które przedstawiają historyczne wersje godła państwowego, co świadczy o jego głębokich narodowych korzeniach, z każdą stroną ukazującą inny okres historyczny. Ponadto, od tarcz odchodzą nałożone warstwami pióra, co wzmacnia wizualny efekt konstrukcji.

Każde z ramion oraz nóg pomnika było nocą podświetlane, co nadawało konstrukcji dodatkowy wymiar artystyczny oraz symboliczny. Trójnóg stoi na owalnym postumencie, który od strony południowo-zachodniej miał napis LUD ZIEMI BYDGOSKIEJ OJCZYŹNIE, niestety ten element nie przetrwał do współczesności.

Ekspresyjna i futurystyczna forma trójnogu umiejscawia ten pomnik w nurcie brutalizmu, będąc jego jedynym przedstawicielem w regionie. Również znajdujące się w pobliżu dwa cokoły, które miały pierwotnie działać jako podporę dla płaskorzeźb, w ostatecznej wersji noszą inskrypcje dedykowane Ludowi Pracującemu.

Pomnik został umiejscowiony w kwartał między ulicami Markwarta, Staszica, Reymonta i Kasprowicza, który obecnie nosi imię podporucznika Leszka Białego. W jego otoczeniu znajduje się niewielki asfaltowy plac oraz zieleń miejska, które tworzą przyjemne warunki sprzyjające spacerom.

Współczesność

Po 1989 roku w polskich mediach regularnie podnoszono kwestie dotyczące przyszłości pomnika. W 2009 roku rozważano sprzedaż skweru, na którym się znajduje, z zamiarem wzniesienia obiektu o znacznych rozmiarach. Jednak te plany nie zostały wcielone w życie, co pozwoliło na ocalenie tego fragmentu Bydgoszczy przed urbanistyczną degradacją.

Od roku 2017 środowiska o charakterze nacjonalistycznym proponują budowę pomnika Żołnierzy Wyklętych w tym właśnie miejscu, jednak te inicjatywy również nie doczekały się realizacji. W końcu listopada 2020 roku w okolicy pomnika pojawiło się ogrodzenie ochronne, a 19 sierpnia 2021 roku został ogłoszony przetarg na demontaż pomnika wraz z postumentem. Ta informacja wywołała spore reakcje wśród architektów oraz działaczy miejskich, a plan ratusza spotkał się z ogólnopolskim sprzeciwem.

Zgodnie z ekspertyzą wykonaną w październiku 2020 roku na zlecenie władz Bydgoszczy, pomnik znajdował się w tak złym stanie technicznym, że istniało ryzyko jego zawalenia podczas prac związanych z budową zbiorników retencyjnych. Ta sytuacja była wynikiem licznych zaniedbań oraz braku konserwacji przez wiele lat. Władze miasta podjęły decyzję o demontażu bez uprzednich konsultacji z lokalnymi organami pomocniczymi. 12 października 2021 roku miała miejsce spontaniczna akcja protestacyjna bydgoskich stowarzyszeń oraz aktywistów miejskich, której częścią była konferencja prasowa. To jednak nie zmieniło decyzji ratusza, mimo protestów mieszkańców oraz pism od lokalnego oddziału Stowarzyszenia Architektów Polskich.

Również Rada do spraw Estetyki Miasta Bydgoszczy jednogłośnie wyraziła w tej sprawie swoje poparcie dla pozostawienia pomnika. Mimo że miasto już opłaciło wykonawcę robót rozbiórkowych, demontaż miał odbyć się do końca listopada 2021 roku. Zaskoczeniem była jednak decyzja Wojewódzkiego konserwatora zabytków w Toruniu, która 12 listopada 2021 roku zainicjowała procedurę wpisu pomnika do rejestru zabytków, co oznaczało, że pomnik został ocalony przed natychmiastowym zburzeniem, a jego przyszłość nabrała perspektyw na trwałe wpisanie do rejestru.

16 listopada 2021 roku miało miejsce spotkanie przedstawicieli miasta z obrońcami Trójnogu. Natomiast 11 maja 2022 roku pomnik został oficjalnie wpisany do rejestru zabytków. Kolejnym ważnym wydarzeniem były obchody 55-lecia odsłonięcia pomnika, które miały miejsce 23 lipca 2022 roku. Uroczystość ta połączona była z debatą na temat przyszłości skweru oraz samego obiektu, a także wystawą fotografii autorstwa Jana Trojana.

Nazwa

Oficjalna nazwa, która jest używana zarówno przez lokalne władze, jak i media, to Pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego w Bydgoszczy. Warto jednak zauważyć, że monument ten bywa również nazywany Pomnikiem Czynu Społecznego. Ta druga nazwa była znacznie bardziej rozpowszechniona w okresie PRL-u.

Nieporozumienia dotyczące nazewnictwa wynikają z jego podwójnej funkcji. Pomnik miał bowiem zarówno upamiętniać tysiąclecie polskiej państwowości, jak i symbolizować projekty realizowane w ramach tzw. czynów społecznych w regionie bydgoskim. W lokalnej prasie, na przykład w Expressie Bydgoskim, można spotkać hybrydową nazwę: Pomnik Czynu Społecznego 1000-lecia.

W codziennym języku mieszkańców, miejsce to zyskało różne, nieformalne określenia. Mówi się o nim jako Trójnóg, Stojak, Taboret, Sputnik, czy Pomnik przy szóstce, co jest związane z jego lokalizacją w pobliżu VI Liceum Ogólnokształcącym.

---

Oceń: Pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego w Bydgoszczy

---