Exploseum w Bydgoszczy

---

Wyróżnienia

Eksplozja nagród i wyróżnień dla Exploseum to zjawisko, które przyciąga uwagę zarówno lokalnej społeczności, jak i turystów. W 2012 roku ekspozycja „Exploseum – Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg” bydgoskiego Muzeum Okręgowego została uhonorowana Nagrodą Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. To prestiżowe wyróżnienie potwierdziło jej znaczenie jako Wydarzenia Muzealnego Roku SYBILLA 2011 w kategorii wystawy techniki.

W 2015 roku Exploseum zyskało nowe uznanie, gdyż zostało włączone do Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego. Ten krok oznaczał, że miejsce to stało się punktem kotwicznym, który jest jednym z zaledwie sześciu takowych w Polsce oraz siedemdziesięciu siedmiu w całej Europie. Punkty kotwiczne to obiekty o niezwykle ważnym znaczeniu dla przemysłowej historii kontynentu, które także charakteryzują się wysokim potencjałem turystycznym i spełniają określone normy jakościowe.

17 lutego 2017 roku, Exploseum odnotowało kolejny sukces, gdyż uzyskało Certyfikat Najlepszego Produktu Turystycznego 2016, nadany przez Polską Organizację Turystyczną. To wyróżnienie stanowi uznanie dla jakości oferowanych atrakcji i usług, podkreślając znaczenie Exploseum jako kluczowego elementu w turystycznej ofercie Bydgoszczy.

Położenie

Muzeum Exploseum w Bydgoszczy składa się z ośmiu przekształconych budynków, które wcześniej wykorzystywane były do produkcji nitrogliceryny, znanych jako NGL-Betrieb. Te obiekty są ze sobą połączone siecią tuneli, co sprawia, że ich struktura jest wyjątkowa i fascynująca. Całość zajmuje jedynie około 1% powierzchni byłej DAG Fabrik Bromberg.

Wszystkie te zabytkowe budowle umiejscowione są w malowniczej Puszczy Bydgoskiej, która znajduje się na południowych obrzeżach Bydgoskiego Parku Przemysłowo-Technologicznego. Odległość między muzeum a centrum Bydgoszczy wynosi około 6 km na południowy wschód.

Warto zaznaczyć, że w 2012 roku dokonano wydzielenia strefy muzealnej od zakładów Zachem, co z kolei otworzyło drogę do swobodnego dostępu do Exploseum.

Zwiedzanie

W Bydgoszczy, zwiedzanie Exploseum może odbywać się na dwa sposoby: samodzielnie lub w grupach z przewodnikiem. Dla grup wymagane jest wcześniejsze dokonanie rezerwacji telefonicznej.

Cały proces zwiedzania trwa około 2 godziny i prowadzi przez specjalnie wytyczoną trasę, która łączy wszystkie obiekty tego miejsca. Trasa ta prowadzi tunelami oraz poprzez malownicze ścieżki, odwiedzając ciekawie zaaranżowane wystawy.

Uczestnicy mają możliwość zapoznania się z różnorodnymi multimediami, które wzbogacają doświadczenie zwiedzania. W skład tych materiałów wchodzą podkłady muzyczne, efekty dźwiękowe, a także filmy i interaktywne ekrany, które w znacznym stopniu ułatwiają zrozumienie historii oraz działania tego wyjątkowego miejsca.

Historia

Fundamentem do powstania Exploseum stały się opuszczone po 1945 roku tereny dawnej Fabryki Prochu i Amunicji DAG Fabrik Bromberg, które były niedostępne dla osób postronnych oraz w większości niewykorzystane po zakończeniu II wojny światowej. W tym miejscu wzniesiono kombinat tajnej produkcji prochu i wypełniania amunicji, który został zbudowany przez robotników przymusowych, a jego właścicielem było przedsiębiorstwo Dynamit Aktien-Gesellschaft (DAG). Historia tego koncernu sięga lat 60. XIX wieku i wiąże się z osobą Alfreda Nobla.

W momencie zajęcia Bydgoszczy przez Niemców, na jesieni 1939 roku, rozpoczęto budowę ogrodzenia w rejonie Łęgnowa, obejmującego powierzchnię 23 km², gdzie miała powstać fabryka. Do końca 1944 roku wybudowano ponad 1000 budynków, 400 km dróg i 40 km torów kolejowych, które stanowiły część kompleksowego projektu budowy. Zakres ten obejmował nie tylko obiekty produkcyjne, ale także infrastrukturę elektryczną, cieplną, wodną i kanalizacyjną, schrony, laboratoria, warsztaty, a także budynki dla administracji oraz socjalne i mieszkalne.

Zakład podzielony był na dwie główne części, oddzielone magistralą węglową Śląsk-Porty. Część zachodnia, znana jako DAG Kaltwasser, obejmowała produkcję nitrocelulozy, prochu bezdymnego oraz nitrogliceryny. Natomiast wschodnia, DAG Brahnau, zajmowała się produkcją trotylu oraz dinitrobenzenów. W sumie zakład miał być jednym z największych w koncernie Dynamit DAG, a także jednym z największych obiektów przemysłowych wzniesionych przez III Rzeszę w okupowanej Polsce.

W fabryce pracowało do 40 tysięcy robotników, z czego około 10 tysięcy bezpośrednio przy produkcji, w większości stanowili Polacy, lecz także Niemcy oraz jeńcy z innych krajów. Produkcja trwała do ostatnich dni przed wkroczeniem Armii Czerwonej, po czym urządzenia techniczne zostały wywiezione do ZSRR, a obiekty stały się nieczynne.

Przez wiele lat obiekty te były eksplorowane w tajemnicy przez pasjonatów techniki i historii wojskowości, zyskując miano miejsca pełnego tajemnic. Część terenu fabryki zajęły zakłady chemiczne Zachem i Nitrochem, a od 2004 roku rozpoczęto budowę Bydgoskiego Parku Przemysłowo-Technologicznego.

Wobec rosnącego zainteresowania historią oraz zagrożeniem związanym z rozbudową parku, władze miejskie zdecydowały się na utworzenie na tym terenie placówki muzealno-turystycznej. Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy otrzymało zadanie stworzenia skansenu architektury przemysłowej oraz trasy turystycznej na terenie strefy produkcji nitrogliceryny. Projekt ten, który znalazł się na liście kluczowych projektów Regionalnego Programu Operacyjnego województwa kujawsko-pomorskiego, uzyskał dofinansowanie z funduszy Unii Europejskiej.

Prace adaptacyjne rozpoczęły się w listopadzie 2008 roku, a pierwszy dzień otwarcia dla zwiedzających przypadł na 7 lipca 2011 roku. Koncepcję oraz scenariusz ekspozycji przygotował Michał Pszczółkowski z Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. Projekt architektoniczny zrealizowała pracownia Kleczkowski – Architekt, a aranżację przestrzeni zaplanowało warszawskie studio Stage & Design.

W październiku 2020 roku wprowadzono nową trasę zwiedzania, która prowadzi turystów przez obiekty związane z przygotowaniem produkcji. Obejmuje ona obszary takie jak nitracja gliceryny, denitracja kwasów oraz różnorodne metody maskowania budynków. Zwiedzający będą mieli okazję odkryć nietypowe rozwiązania konstrukcyjne oraz funkcje obiektów z okresu ich działalności, a także sposoby zabezpieczeń przed wybuchami.

Strefa NGL

Muzeum zostało zaaranżowane na części obszaru NGL-Betrieb DAG Fabrik Bromberg, który stanowił istotny element produkcyjny znajdujący się w południowym sektorze fabryki. W czasie II wojny światowej ten wydział zajmował się wytwarzaniem nitrogliceryny, która następnie była używana do mieszania z nitrocelulozą, co miało na celu dalszą produkcję w innych działach zakładu (w ramach POL-Betrieb).

Strefa ta była samodzielnym podmiotem. Posiadała własną kotłownię, system ujęcia wody oraz bocznice kolejowe, które były wyposażone w rampy i magazyny. W okolicy występował lesisty, pagórkowaty teren, w którym rozmieszczono kilkanaście budynków produkcyjnych, tworząc przy tym dwie równoległe linie technologiczne. Rozpoczęcie produkcji miało miejsce w styczniu 1944 roku, a trwało, pomimo przerw, do stycznia 1945 roku, kiedy to zakład został opuszczony przez Niemców i przejęty przez Armię Radziecką. Po tym zdarzeniu nastąpił szybki proces demontażu maszyn oraz ich transport do Związku Radzieckiego.

W skład ciągu produkcyjnego wchodziły takie budynki jak:

• Budynek przygotowania produkcji – znajdował się w nim proces sporządzania mieszanki nitrującej glicerynę z roztworem węglanu sodu, a otoczony był nasypem ziemnym z trzech stron,
• Budynki nitracji, filtracji oraz kaskada popłuczyn – pełniły kluczową rolę w procesach technologicznych, w tym reaktora nitracji; ze względu na znaczne ryzyko wybuchu miały konstrukcję bunkrową, z ściankami wydmuchowymi oraz nasypem ziemnym; przewidziano w nich nie tylko tunele technologiczne, ale także tunele ucieczkowe dla personelu,
• Magazyn kwasów odpadkowych – służył do składowania zużytego kwasu siarkowego,
• Budynek żelatynizacji – czteropiętrowy, nieposiadający nasypu ziemnego, lecz wyposażony w ściankę wydmuchową; mieścił 6 niezależnych zespołów aparatów rozmieszczonych w trzech pomieszczeniach,
• Budynek walców odwadniających – zawierał 6 walców osuszających ciasto prochowe,
• Budynek denitracji – czteropiętrowy o standardowej konstrukcji.

Na terenie strefy NGL można odnaleźć unikalną i rozbudowaną sieć tuneli, która obejmuje zarówno podziemne, jak i częściowo naziemne korytarze. Te tunele łączą większość budynków, zabezpieczając przy tym biegnące w nich rurociągi, udostępniając szybką oraz bezpieczną komunikację między budynkami. W przypadku zagrożenia lub eksplozji tunelowe przejścia miały również rolę schronów. Na dwóch liniach produkcyjnych można było wyróżnić 4 niezależne poziomy tuneli, których łączna długość wynosiła 1825 m. Tunelski system charakteryzował się różnorodnością zarówno pod względem długości, jak i wymiarów, nawet w obrębie jednego poziomu.

Ekspozycja

W przestrzeniach tego niezwykłego muzeum wystawy są umiejscowione w siedmiu opuszczonych budynkach fabrycznych o łącznej powierzchni wynoszącej 1819,8 m², które zostały pozbawione aparatury w wyniku działań Armi Czerwonej. Te budowle, dyskretnie zintegrowane z naturalnym, wydmowym krajobrazem Puszczy Bydgoskiej, łączą różne pomieszczenia poprzez skomplikowany system tuneli. Zastosowano to rozwiązanie w celu minimalizacji skutków potencjalnych wybuchów. Dbałość o bezpieczeństwo w konstrukcji widoczna jest w elementach budowlanych, takich jak lekkie, przeszklone ściany wydmuchowe oraz szkieletowa konstrukcja, złożona z cegły i żelbetonu, która charakteryzuje się zaokrąglonymi narożami.

Wnętrza obiektów obfitują w różnorodne elementy, takie jak wanny bezpieczeństwa, cokoły, oraz otwory po dawnych instalacjach, co tworzy niesamowity klimat historyczny. Każdy z tuneli jest zlokalizowany na innym poziomie, co przyczynia się do unikalności układu całych budynków; poza tym, wyjścia z poszczególnych obszarów nigdy nie są ze sobą bezpośrednio skonfrontowane. Ekspozycje muzealne, które można podziwiać, korzystają z nowoczesnych technologii, oferując widzom multimedia, ikonografię oraz interaktywne rozwiązania, które pozwalają na głębsze zanurzenie się w tematykę.

Oprócz tematycznych wystaw, w muzeum prezentowane są różnorodne przedmioty, które zostały odkryte w trakcie wykopalisk w 2009 roku na obszarze NGL. Wśród tych eksponatów znajdują się m.in.: żarówki, talerze, naczynia laboratoryjne, żetony narzędziowe, a także elementy uzbrojenia i amunicji, które niosą ze sobą ślady przeszłości tego miejsca.

Obiekty

Numer	Nazwa	Wystawa	Uwagi
1134	Budynek przygotowania produkcji	Kasy biletowe	Obiekt zawiera kasy biletowe, poczekalnię, sanitariaty, a przed budynkiem znajduje się parking.
1133	Budynek przygotowania produkcji	Alfred Nobel i jego dziedzictwo – Dynamit Aktien Gesselschaft Historia i produkcja zakładu DAG Fabrik Bromberg	Ekspozycja przedstawia biografię Alfreda Nobla, multimedialne drzewo genealogiczne rodziny Noble, historię Nagrody Nobla oraz galerię jej laureatów. Druga część wystawy dotyczy Dynamit AG, założonej przez Nobla, a także wczesnych fabryk DAG, ich plany, zdjęcia archiwalne i postacie z historii firmy. Zawiera również informacje o rozwoju przedsiębiorstw DAG w okresie III Rzeszy (1933-1945), w tym budowę fabryki w Bromberg. Ekspozycja uzupełniona jest archiwalnymi filmami, zdjęciami oraz dokumentami, a także wielkoformatową mapą fabryki z 1944 roku oraz projektami dokumentacji technicznej.
1137	Budynek nitracji	Produkcja nitrogliceryny	Interaktywna prezentacja, która wprowadza w historię produkcji nitrogliceryny od XIX wieku.
1115	Budynek denitracji	Historia broni i uzbrojenia	Wystawa obejmuje militaria zgromadzone przez Muzeum Okręgowe w Bydgoszczy, takie jak: XV-wieczna hakownica, broń skałkowa, colt z połowy XIX wieku oraz rosyjski ckm Maxim z 1910 roku. Dodatkowo, prezentowane są makiety średniowiecznych machin oblężniczych, multimedialne animacje oraz zbiór ikonografii wojennej.
1145	Płuczki kaskadowe	Fabryka DAG Düneberg – Krümmel	Eksponaty obejmują zdjęcia, plany oraz archiwalia najstarszej niemieckiej fabryki Dynamit Aktien-Gesellschaft, założonej przez Alfreda Nobla w 1865 roku pod Hamburgiem (w tym akt notarialny założenia; pierwsza fabryka była zbudowana przez Nobla w 1864 roku w Vinterviken pod Sztokholmem, po opracowaniu metody przemysłowej produkcji nitrogliceryny).
1141	Budynek stabilizacji	Historia materiałów wybuchowych	W obiekcie znajdują się multimedialne prezentacje dotyczące historii prochu czarnego oraz nowoczesnych materiałów wybuchowych XIX i XX wieku. Wśród eksponatów są prochownice i wytwornica heksogenu.
1153	Budynek żelatynizacji	Praca przymusowa w zakładach III Rzeszy	Wystawa pokazuje m.in. ausweisy pracownicze, karty osobowe oraz unikatowe fotografie i filmy propagandowe dotyczące pracy w zakładach DAG oraz innych przedsiębiorstwach zbrojeniowych III Rzeszy. Prezentowane są metalowe tabliczki identyfikacyjne, legitymacje, przepustki oraz rozkazy komendanta obozu koncentracyjnego Stutthof dotyczące obozu karnego na terenie zakładu.
1157	Walce osuszające i magazyn	Konspiracja w DAG Fabrik Bromberg, Armia Czerwona	Ekspozycja przedstawia działalność konspiracyjną polskich robotników przymusowych, w tym meldunki oraz galerię członków AK z informacjami biograficznymi. Druga część dotyczy Armii Czerwonej na ziemiach polskich, ukazując kontrasty między propagandą heroizmu a działaniami przestępczymi. Wystawę wzbogacają oryginalne rysunki i napisy pozostawione przez jeńców wojennych oraz ślady demontażu fabryki przez Armię Radziecką w 1945 roku.

---

Oceń: Exploseum w Bydgoszczy

---