Józef Napoleon Hutten-Czapski

---

Życiorys

Młodość

Józef Napoleon Hutten-Czapski urodził się 25 marca 1797 roku w Bydgoszczy. Pochodził z rodziny szlacheckiej, będąc synem hrabiego i generała wojsk koronnych, Józefa Grzegorza Longina Czapskiego oraz Kornelii z Plewińskich. Wczesne lata nauki spędził w Bydgoszczy, a później kontynuował edukację w kolegium pijarów w Warszawie, które ukończył w 1815 roku.

Po śmierci ojca w 1810 roku, zgodnie z testamentem, został jedynym spadkobiercą. Wkrótce jednak wszedł w konflikt ze swoim stryjem Mikołajem, który kwestionował jego prawną przynależność do rodziny i prawa do dziedziczenia. Wśród znanych biografów, Maria Czapska, krewna Józefa, wskazuje na pewne podejrzenia dotyczące jego pochodzenia, sugerując, że nie był legalnym dzieckiem. Ostatecznie, po długotrwałym sporze, Józef otrzymał jedynie ojcowski folwark w Orłowie koło Działdowa.

W wyniku nieuznawania jego szlachectwa przez pruskie władze, postanowił sprzedać folwark i wrócić w okolice Bydgoszczy, gdzie ostentacyjnie przedstawiał się jako „chłop” oraz przybrał imię Napoleon, które nadano mu podczas bierzmowania.

W latach 1818-1821 uczęszczał na wykłady na uniwersytecie we Wrocławiu, gdzie był pomysłodawcą i współorganizatorem Polonii w korporacji akademickiej „Polonia”, nawiązującej do zabronionych wówczas niemieckich Burschenschaft. Nawiązał również kontakty z liberalną młodzieżą niemiecką oraz tajnymi organizacjami opozycyjnymi wobec Rosji w Kongresówce. Działania te nie uszły uwadze policji, która skazała go na dwa miesiące aresztu oraz usunęła z uczelni.

Po odbyciu kary przeniósł się do zaboru rosyjskiego, gdzie nabył majątek Osówki w województwie mazowieckim. Początkowo, władze rosyjskie przyznały mu tytuł hrabiowski, jednak po otrzymaniu negatywnego raportu od Nikołaja Nowosilcowa, który określił go jako lidera rewolucyjnych ruchów młodzieżowych, decyzja ta została uchylona.

W kolejnych latach Czapski prowadził aktywne życie i wiele podróżował. Na krótko osiedlił się w Bydgoszczy, gdzie był jednym z założycieli sprzysiężenia patriotycznego, które zostało odkryte przez władze pruskie w 1830 roku, po tym jak zebrana u jednego z członków organizacji broń i lekarstwa ujawniły jego działalność.

Powstanie listopadowe

Wybuch powstania listopadowego zastał Czapskiego w Paryżu. Wierząc w wsparcie Francji dla polskich powstańców, jego przemówienia na tematy patriotyczne, m.in. podczas pogrzebu Benjamina Constanta, zwróciły uwagę. W styczniu 1831 roku dotarł do Polski korzystając z fałszywego paszportu francuskiego.

Od kwietnia 1831 roku służył w pułku kawalerii ochotników poznańskich, biorąc udział w wielu bitwach, między innymi pod Mińskiem, Ostrołęką oraz Potyczą. Jego odwaga i zaangażowanie w walki zostały uhonorowane Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari. Latem tego samego roku był adiutantem naczelnika wojskowego, generała Jana Skrzyneckiego, i w krótkim czasie awansował na podporucznika, a później na porucznika.

Walczył również w trakcie oblężenia Warszawy, gdzie dotarł nielegalnie, widząc klęskę powstania, agitował przeciwko wojskowym dowódcom, co spowodowało zagrożenie postawieniem go przed sądem wojskowym. Aresztowany przez generała Dembińskiego, został ostatecznie uwolniony przez generała Krukowieckiego. Po kapitulacji powstania, przekroczył granice z wojskami powstańczymi, jednak wkrótce został rozpoznany i schwytany przez pruskie władze w Gdańsku.

Na emigracji

14 grudnia 1831 roku Czapski opuścił Polskę, ratując się na statku do Anglii. Pod koniec stycznia 1832 roku dotarł do Belfastu, a następnie do Dublina, gdzie przyjęto go z entuzjazmem. Wygłaszał patriotyczne oracje, które znalazły szeroki odbiór w lokalnych gazetach. To zainteresowanie skupiło uwagę policji, przez co został oskarżony o działalność rewolucyjną i nałożono na niego grzywnę w wysokości 60 funtów.

Pomimo tego, że władze próbowały go uciszyć, większość irlandzkiego społeczeństwa stanęła po jego stronie, organizując zbiórki funduszy na pokrycie grzywny oraz umożliwiając mu wygłaszanie wykładów w wielu miastach. Wkrótce po tym przeniósł się do Anglii, gdzie prawdopodobnie pomoc O’Connella doprowadziła do umorzenia grzywny. Zatrzymał się w Birmingham, gdzie uczestniczył w wiecu na rzecz reform demokratycznych, a 23 maja 1832 roku wziął udział w delegacji, która została przyjęta przez lorda-majora Londynu.

W 1833 roku przyjaciele z lóż masońskich pomogli mu uzyskać paszport na fałszywe nazwisko Josepha Chapmana. Lata 1833-1837 były czasem intensywnych podróży Czapskiego po Europie, w tym utworzenia związku „Młoda Europa”, składającego się z rewolucjonistów z Młodych Włoch i Niemiec. W trakcie swoich podróży odwiedzał Włochy, Algierię oraz Hiszpanię, wdrażając swoje idee między innymi z Giuseppe Mazzinim, który również znajdował się na wygnaniu w Londynie.

W 1841 roku udał się do Niemiec z fałszywym paszportem, będącym podstępnym ruchom, w Monachium oraz Frankfurcie, gdzie był witany z entuzjazmem przez przedstawicieli Młodych Niemiec. W 1842 roku został jednak aresztowany w Akwizgranie za posługiwanie się nielegalnym dokumentem oraz przesłuchiwany w różnych instancjach. Po zwolnieniu warunkowym przeniósł się do Francji, gdzie osiedlił się aż do 1847 roku, czynnie działając w obszarze nauki i działalności wydawniczej, znany z pomocy udzielanej emigrantom.

Powrót do Polski

Od 1844 roku starał się o zezwolenie na osiedlenie się w Prusach. W 1846 roku, po korzystnym wyroku Sądu Najwyższego w Berlinie, wrócił do Wielkopolski około 1847 roku. Unikając bezpośredniego udziału w powstaniu wielkopolskim z 1848 roku, zyskał uznanie swoją postawą i intelektem, a także osobistą charyzmą. W 1852 roku, jako przedstawiciel ziemiaństwa, wziął udział w otwarciu linii kolejowej Bydgoszcz–Piła przez króla Fryderyka Wilhelma IV. Niestety, w trakcie tej podróży zaraził się cholerą i po nieudanej kuracji w Smogulcu, zmarł 17 września 1852 roku, gdzie również został pochowany.

Życie prywatne

29 stycznia 1850 roku, Józef Czapski, działający jako administrator klucza smoguleckiego, zawarł związek małżeński z Eleonorą Czarnecką (1815–1875). Eleonora była córką generała Stanisława Mielżyńskiego, a także właścicielką Smogulca oraz Gołańczy, które w 1846 roku zostały opuszczone przez jej męża, Karola Czarneckiego.

Rodzina Czapskich powiększyła się o syna, Bogdana Franciszka Serwacego (1851–1937), który później zaangażował się w działalność polityczną. Po śmierci męża, Eleonora zdecydowała się opuścić Smogulec i nigdy już nie powróciła w te okolice.

---

Oceń: Józef Napoleon Hutten-Czapski

---