Fordoński Przełom Wisły

---

Historia geologiczna

Powstanie fragmentu doliny Wisły, który znajduje się poniżej Fordonu, ściśle wiąże się z procesami odwodnienia regionu Bydgoszczy na przełomie okresu górnego plenivistulianu oraz późnego glacjału. W końcowej fazie ostatniego zlodowacenia, kiedy lodowiec znajdował się w północnej Polsce, wody roztopowe spływające z północy przez dzisiejsze doliny, takie jak Skrwa, Drwęca, Brda, Wda i Gwda, łączyły się z wodami płynącymi z południa, tworząc potężny nurt płynący na zachód, znany jako Prawisła. Nurt ten kształtował pradolinę o dużej szerokości, zmierzając w kierunku Morza Północnego. Przełom dolnej Wisły polegał na tym, że wody prarzeki znalazły nową, krótszą drogę odpływu, co skutkowało przerwaniem tradycyjnego przepływu w kierunku zachodnim oraz wykorzystaniem rynny lodowcowej w dolnym Powiślu, która ukrywała osady powstałe w wcześniejszych epokach geologicznych.

Powstanie doliny dolnej Wisły oraz skierowanie tam wód pradolinnych przebiegało w trzech głównych etapach. Klasyczne wytłumaczenie tego zjawiska opiera się na analizie systemów tarasowych i ustaleniu ich wieku na obszarze południowej części doliny, w tym Basenu Grudziądzkiego i Doliny Fordońskiej, gdzie zachował się dziewięciostopniowy system tarasowy. W nowszych badaniach jednak wskazuje się, że model ten nie jest wystarczający do wyjaśnienia pełnego obrazu formowania się rzeźby doliny. Pojawia się wiele dowodów sugerujących, że martwe lody również odegrały istotną rolę w tym procesie, a niektóre z domniemanych stopni tarasowych mogą mieć pochodzenie kemowe.

Faza proglacjalna

W tej fazie, ściśle związanej z epoką pomorską, wody roztopowe po usypaniu pól sandrowych, kreowały w nich doliny, które kierowały się na południe, podążając w stronę formującego się systemu pradolinnego rzek Noteci i Warty. W dolinie roztokowej pradoliny nastąpiło mieszanie wód roztopowych z rzekami płynącymi z południa Polski, co skierowało je w stronę zachodnią. W okresie od Chełmna do Fordonu formowała się dolina sandrowa, która prowadziła wody roztopowe z sandru tucholskiego. Ten kształt przekształcił się następnie w dolinę proglacjalną, będącą podwaliną dla późniejszego przełomu fordońskiego Wisły. Zgodnie z badaniami R. Galona, odpływ wód roztopowych na południe ku pradolinie Noteci-Warty miał miejsce na poziomie 83–86 m n.p.m., co świadczy o dynamicznych zmianach w obszarze.

Faza przejściowa

Po regresji lądolodu na północne części Pomorza i tereny południowego Bałtyku, rozpoczęła się druga faza rozwoju tego regionu, znana jako faza bifurkacji. W tym czasie część wód pradolinnych skierowała się ku Fordonowi na poziomie tarasu IX (60–61 m n.p.m.), prawdopodobnie w wyniku wezbrań podczas powodzi z okolic Chełmna. Ta sytuacja wpłynęła na odpływ wód w kierunku północnym, do Zatoki Gdańskiej. Istotną rolę w tym kierunku odegrał również zanik martwych lodów, które były wcześniej pogrzebane w osadach glacjalnych rynny polodowcowej. Mimo że rynna sandrowa Wdy przyjęła część wód Wisły, przeważająca masa ich nadal kierowała się w stronę Pradoliny Noteci-Warty na zachód. Różni badacze ustalają, że początek bifurkacji miało miejsce między 14 a 12 tys. lat temu. Odpływ wód z bifurkacji Wisły następował według R. Galona w poziomie teras IX, VIII oraz VII (50–61 m n.p.m.) przez około tysiąc lat, a nowsze badania sugerują, że jednak głównie w poziomie dzisiejszych teras VIII i VII.

Faza bałtycka

Trzecia faza kształtowania doliny miała miejsce w okresie, gdy lądolód występował głównie na terenach Skandynawii. Rozwój doliny był determinowany niskim położeniem bazy erozyjnej, co przyczyniło się do intensywnego pogłębiania doliny i zaniknięcia odpływu na zachód, a w jego miejsce powstał znacznie krótszy odpływ na północny wschód, w kierunku istniejącego tam zastoiska znanego jako Bałtyckie Jezioro Lodowe. W wyniku tych zmian wody Brdy skierowały się do martwej pradolina między Jachcicami a Brdyujściem, formując nowe krawędzie terasowe. Intensywna erozja doliny w Bydgoszczy miała związek z obniżającym się poziomem rzeki Wisły. Na obszarze między Bydgoszczą a Nakłem powstał dział wodny oddzielający systemy Odry i Wisły, podczas gdy pradolina na zachód od Bydgoszczy stała się podmokła i zatorsiona.

Warto zwrócić uwagę, że kierunek odpływu Wisły na północ stabilizował się od 12 do 11 tys. lat temu w cieplejszym okresie interstadialnym, na poziomie terasy wznoszącej się o 16–17 m nad obecnym poziomem Wisły. Dalszy rozwój doliny dolnej Wisły skutkował powstaniem systemu tarasowego od poziomu VI do I. Na początku obserwowano szybkie pogłębianie doliny związane z niską bazą erozyjną Bałtyku (Morze Yoldiowe, Jezioro Ancylusowe w okresie 10–8 tys. lat temu), natomiast po podniesieniu poziomu wody w morzu (Morze Litorynowe, 8–4 tys. lat temu), dominowała akumulacja, co doprowadziło do powstania grubej warstwy aluwialnej na dnie doliny.

Charakterystyka

Przełom jako jednostka krajoznawcza

Przełom dolnej Wisły rozpoczyna się w okolicach Bydgoszczy, gdzie rzeka osiąga swoje maksymalne zachodnie uwidocznienie, zwane kolanem Wisły. W tym miejscu zaczyna ona swój zwrot z kierunku zachodniego na północny wschód, wkraczając do wąskiej doliny, której zbocza wznoszą się o około 60 metrów. Szerokość doliny zmienia się, zaczynając od 4 kilometrów w Fordonie, następnie zwężając się do 2,5 kilometra w okolicy wsi Jarużyn, by znów poszerzyć się do 4 kilometrów u progu Basenu Unisławskiego. Minimalny wymiar doliny zlokalizowany w Jarużynie jest najmniejszy w całym odcinku dolnej Wisły, z Puław do Bałtyku.

Dolina ta otoczona jest stromymi zboczami, które przecina gęsta sieć dolinek denudacyjnych:

• zbocze Mariańskie, z mikroregionu Pojezierza Chełmińskiego, wschodnia strona, wznosząca się na wysokość 55-58 m nad poziom rzeki,
• zbocze Fordońskie, z mikroregionu Wysoczyzny Świeckiej, strona zachodnia, osiągająca 67-68 m nad poziom Wisły.

Prawa krawędź doliny jest praktycznie całkowicie pokryta lasami. Grąd zboczowy znajduje się w rezerwacie przyrody Las Mariański, natomiast lewa krawędź, będąca w większej części odkryta, stanowi doskonały punkt widokowy. Na tych stokach, начиная od węzłowego wzgórza Szybowników, popularnego jako Czarna Góra, wiedzie szlak krajobrazowy, który przyciąga wielu mieszkańców okolic Fordonu. Droga przebiega przez Dolinki Fordońskie, odwadniane przez małe cieki wodne. Najwęższy odcinek doliny można zobaczyć z wykroczynskiego wzniesienia, niedaleko uroczyska „Prodnia”, natomiast nieopodal Strzelec Dolnych znajduje się cyplowy fragment morenowy, na którym zachowały się pozostałości wczesnośredniowiecznego grodziska słowiańskiego.

Przełom jako mikroregion fizycznogeograficzny

W aspekcie fizycznogeograficznym, dolnowisłowy przełom (314.831) stanowi mikroregion, który rozciąga się na dnach doliny Wisły na długości około 12 kilometrów, od Fordonu po Basen Unisławski, wzdłuż linii Kozielec-Czarże, z zachowanymi poziomami terasowymi. Rzeka dzieli ten obszar na dwie części – lewobrzeżną Równinę Strzelecką (314.831.01), pod nazwą od wsi Strzelce Dolne, i prawobrzeżną Równinę Rafy (314.831.02), według wsi Rafa.

Przez proces formowania się krajobrazu, wiele cech obu jednostek jest do siebie zbliżonych. Główna część tych terenów to płaskowyż wzniesiony o 2-3 metry ponad średnim poziomem rzeki. Zbudowany jest z piasku, który warstwowo łączy się z żwirem, lokalnie mułkami oraz iłami, z dodatkiem torfów. Na powierzchni znajdują się żyzne mady, a niekiedy gleby torfowo-mułowe. Osady te powstały na skutek działalności akumulacyjnej rzecznych strumieni, które zazwyczaj zalegają na piaszczystych osadach interglacjału eemskiego lub bezpośrednio na tkankach trzeciorzędowych. Współczesne dno doliny jest wynikiem procesów erozyjno-akumulacyjnych, które miały miejsce w późnym glacjale i na początku holocenu, związanych z uformowaniem doliny dolnej Wisły. W przeciągu minionych tysięcy lat istotną rolę odgrywał proces akumulacyjny, co przyczyniło się do podnoszenia poziomu równiny zalewowej o 4-5 metrów.

Charakterystyczną cechą tego obszaru jest wysoki poziom wód gruntowych, które kształtują się na głębokości od 1 do 1,5 metra. Dno doliny w okresach wezbrań ulega zalaniu wodami powodziowymi, a w krajobrazie można dostrzec starorzecza, czyli jeziora zakolowe. Większość dna doliny jest przeznaczona pod uprawy rolne oraz łąki. Naturalne lasy łęgowe oraz zarośla wierzbowe zachowały się jedynie w małej części na międzywalu Wisły. Na obszarze doliny występuje niewiele zabudowy wiejskiej, a nieliczne domy znajdują się na wzniesieniu różnej genezy: na fragmentach teras zalewowych, dawnych wałów brzegowych oraz małych pagórkach eolicznych.

Równina Strzelecka, położona na lewym brzegu Wisły, jest bardziej przekształcona przez działalność człowieka. Lasy wierzbowe oraz wierzbowo-topolowe spotyka się wąskim pasem wzdłuż rzeki oraz wokół starorzeczy. W XVIII i XIX wieku na jej krajobrazie silny wpływ mieli osadnicy olęderscy, którzy zmeliorowali oraz obwałowali równinę zalewową, a stoki doliny zadrzewili sadami.

W przeciwieństwie do tego, Równina Rafy na prawym brzegu rzeki zachowuje bardziej naturalny charakter. Bez obwałowań, dociera tu większa liczba łęgów, część z nich znajduje się w rezerwacie Wielka Kępa Ostromecka. Istnieją również większe kompleksy lasów łęgowych oraz zadrzewień, występujące na północny zachód od Rafy.

---

Oceń: Fordoński Przełom Wisły

---